Guguba

GUGUBA (Gürcüce: გუგუბა; okunuşu: “guguba”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Hanak ilçesinde yer alır ve 1959 yılında adı Binbaşak olarak değiştirilmiştir.

Guguba, Hanak kasabasının güneydoğusunda yer alır ve kasabaya 22 km uzaklıktadır. Çevresinde Skarebi (Kotanlı), Veli (Sevimli), Börk gibi köyler bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Guguba, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce bazı kaynaklarda Uguba, Goguba biçiminde de geçer. Osmanlılar, köyü Gürcülerden ele geçirdikten bir süre sonra Guguba / Gügübe (كوكوبە) adıyla kaydetmiştir (1:I.476).  93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gyugyuba (Гюгюба) biçiminde yazmıştır (2). 

 Guguba adının Türkçeye Gügübe biçiminde Gürcüceden girdiği erken tarihli  Osmanlı tahrir defterinde yer almasından anlaşılmaktadır. Bununla birlikte bu yer adının anlamı tartışmalıdır. Buradaki kilisenin Aziz Giorgi’ye adanmış olduğu kabul edilerek Guguba’nın Giorgoba’dan (Aziz Giorgi günü) değişime uğradığı da ileri sürülmüştür. Köyün adı, kişi adı Gogi’den türemiş ve “Gogi’nin köyü” anlamına gelen Gogisubani’den (გოგისუბანი) Gogubani’ye (გოგუბანი), sonra da Guguba ya da Goguba’ya dönüşmüş de olabilir (1:III.532).

DEMOGRAFİ
Guguba’nın en erken tarihli nüfus bilgisi, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde verilmiştir. Bu deftere göre köyün nüfusu 40 haneden oluşuyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 200 kişiden oluştuğu sonucuna varılabilir. Köyde vergiden sorumlu Aslan, Haçatur, Haçik, Şalva, Markoz, Abesalom, Cocik, Varden, Elia, Simon, Saba, Zurab, İoseb, Giorgi gibi erkek adları kaydedilmiştir ve adlar üzerinden köyün etnik olarak homojen bir yapıya sahip olmadığı söylenebilir. Her hanenin ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmış olması, Guguba’nın bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.476, II.465-466 ).

Rus idaresinin 1886 yılındaki tespite göre 212 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti (2). Hıristiyan nüfusun Osmanlı idaresinde Müslüman olup Türkleştiği anlaşılmaktadır. Bir başka olasılık ise, demografik yapının tamamen değiştirilmiş olmasıdır. Guguba’nın nüfusu 1896’da 286 kişi, 1896’da da 442 kişi olarak tespit edilmiştir (3:111). Rus idaresinde köyün nüfusunun iki katına çıkması, Guguba’dan Osmanlı ülkesine göçülmediği anlamına gelmektedir. Köyün nüfusunun 1935 yılında 834 kişiye, 1955’te 1.209 kişiye çıkmış olması dikkat çekicidir (4:149; 5:288). Bugün köyde yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Guguba’da 10. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış kilisenin varlığı, köyün en geç Gürcü Krallığı döneminden kaldığını göstermektedir (6:29). Guguba daha sonra birleşik Gürcü Krallığı, bu krallık dağılırken bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar Eruşeti bölgesini ele geçirince Guguba Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre bu eyaletin içinde Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köylülerin ödediği vergiden köyde buğday, arpa, yonca tarımı ile arıcılığın yapıldığı, domuz ve koyun yetiştirildiği, bir değirmen ile bezirhanenin bulunduğu anlaşılmaktadır (1:II.466, III.532).

Uzun süre Osmanlı egemenliğinde kalan Guguba, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Nakalakevi nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Nüfus açısından nahiyenin Nakalakevi köyünden sonraki en büyük köyüydü (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalinin sürdüğü sırada, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Guguba, Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra uzun süre Kars ilinin Ardahan ilçesine bağlı Hanak nahiyesinin bir köyüydü. Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra Hanak ilçesi bu ile bağlandı ve Guguba da Ardahan ilinin köyü haline gelmiştir.

Türkçe Gügübe olarak yazılan köyün adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1959 yılında Binbaşak olarak değiştirildi. Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Binbaşak (Gügübe)” biçiminde resmi kayıtlarda uzun süre kullanıldı (8). Halk arasında Gügübe bugün de kullanılmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Guguba’da varlığı bilinen ve kalıntıları günümüze ulaşan Guguba Kilisesi, köyün 1 km kuzeybatısında bulunuyordu. Altı apsisli ve kubbeli bir yapıydı. Altıgen kubbe kasnağı vardı. 10. yüzyılın ortasında kesme taşlardan inşa edilmiş olan kilise büyük ölçüde zarar görmüştü. Büyük ölçüde zarar görmüş olan bu yapı, 1960’larda insan eliyle tamamen yıkıldı. Taşları köyün okulunun inşasında, caminin avlu duvarında ve okulun yanındaki su arkında kullanıldı. Kilisenin olduğu yerde bugüne sadece harçlı duvar parçası kalmış (6:29).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt.
2. . ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1961.
6. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.