Alabala

ALABALA (Gürcüce: ალაბალა; okunuşu: “alabala”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Alabala adı 1959 yılında Açıkyazı olarak değiştirilmiştir.

Alabala, Ardahan‘ın kuzeybatısında yer alır ve kasabaya 10 km uzaklıktadır. Çevresinde Danisgomi (Kıraç), Piçhasgomi (Kazlıköy), Sirazgomi (Sarıyamaç), Lori (Yokuşdibi) ve Sartsebi (Sulakyurt) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Alabala’dır. Bu ad Gürcüce “alubali”den (ალუბალი: vişne) türemiş ve “vişneli” anlamına gelen Alubala’dan (ალუბალა) dönüşmüştür (1:183). Köyün değişime uğramış adı Türkçede de aynı biçimde, Alabala (الابالا) olarak yer almıştır (2:II.419). Alabala adının Osmanlı kayıtlarındaki bu yazılışından yerleştiği de söylenebilir. 93 Harbin’de Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Alabala (Алабала) olarak kaydetmiştir (3).

DEMOGRAFİ
Alabala’nın en erken döneme ait nüfusu 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Osmanlı idaresi bu yerleşmeyi Alabala-yı Ulya (Yukarı Alabala) ve Alabala-i Küçük (Küçük Alabala) olmak üzere iki ayrı köy olarak kaydetmiştir. Bu tarihte Yukarı Alabala’da Hıristiyanlara özgü ispenç vergisi veren 7 hane ve Küçük Alabala’da 25 hane yaşıyordu. Hane reislerinin çoğu Gogiça, Tevdore, Maharebel, Çita, Şaluka, Matsatsa, İason, Potshvera, Davita, Pavle, Şoşia, Gabriel, Zakaria gibi adlar taşıyordu. Bu adlara ve bu kişilerin baba adlarına bakınca, Alabala’nın Hıristiyan bir Gürcü yerleşmesi olduğu anlaşışmaktadır (2:I.419, 427; II. 411, 418).

Rus idaresinin 93 Harbi’nde bölgeyi ele geçirdikten sonra, 1886 yılında yaptığı nüfus tespitine göre Alabala’da 131 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 124’ü Türk, 7’si Kürt olarak kaydedilmiştir. 1595 yılıyla kıyaslandığında Alabala’nın demografik yapısının değiştiği görülmektedir. Müslümanlaşmış Gürcüler asimile olduğu için “Türk” olarak kaydedilmiş olabilir. Kürtler ise daha sonra köye yerleşmiş olmalıdır. Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Yukarı Alabala’da 19 hanede 259, Aşağı Alabala’da 16 hanede 116 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (4).

1940 yılına gelindiğinde Alabala’nın nüfusu 329 kişiden oluluyordu. Günümüzde köyde yaklaşık 100 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Eski adının Gürcüce olması ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlılar 16. yüzyılın ortasında Alabala’yı Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi. Daha erken dönemde köy Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alıyordu.

Osmanlı idaresinin 1595 tarihli tahrir defterine göre Alabala iki ayrı köyden oluşuyordu. Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Güney nahiyesine bağlı olan bu iki köy Alabala-i Ulya (Yukarı Alabala) ve Alabala-i Küçük (Küçük Alabala) adlarını taşıyordu. Burada buğday, arpa, yonca tarımı ile arıcılık yapıldığı, koyun ve domuz beslendiği bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (2:I.419, 427; II.411, 418).

Alabala, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra 93 Harbi sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinin de Alabala (Алабала) olarak kaydettiği köy, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Değirmendere nahiyesinin (маркяз: merkez) 10 köyünden biriydi. Bununla birlikte, Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Yukarı Alabala ve Aşağı Alabala olmak üzere iki ayrı köyden söz etmiştir (4).

Birinci Dünya Savaşı’ın ardından Rus idaresinin son bulmasından sonra Alabala bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Ankara Hükümeti’nin ültimatomu doğrultusunda Gürcü kuvvetleri Ardahan’dan çekildi ve Alabala fiilen Türkiye’ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (5:II.41). Alabala, 1928 tarihli köy listesinde Kars vilayetinin Ardahan kazasına bağlıydı (6: 759). Alabala adı “yabancı kökten geldiği” için 1959’da Açıkyazı olarak değiştirilmiştir (7:8). Buna rağmen köyün eski adı uzun süre yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Açıkyazı (Alabala)” biçiminde yazılmıştır (8).

TARİHSEL YAPILAR
Alabala köyünde kilisenin varlığı bilinmekle birlikte akıbeti hakkında bilgi yoktur (8:188). Oysa Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Yukarı Alabala ve Aşağı Alabala’da birer kilisenin yıkıntısından söz etmiştir. Aşağı Alabala köyündeki kiliseden geriye sadece duvarlarının bazı kısımlarının kaldığını belirtmiştir (4). Bu iki kilisenin daha sonraki dönemde tamamen ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır.

KAYNAKÇA:
1. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
3. ^ Ardahan kazası (1886) (Rusça).
4. ^ Konstantine Martvileli, Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 219.
5. ^  Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
6. ^  Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
7. ^  Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.