TSİHİSDZİRİ (Gürcüce: ციხისძირი; okunuşu: “tsih’isdziri”), Tao-Klarceti‘nin bir parçası olan tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Şavşat ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Kayadibi olarak değiştirilmiştir.
Tshihisdziri, Şavşa’ın kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Tbeti (Cevizli), Dabaketili (Yaşar), Ahaldaba (Tepeköy) ve Karavati (Saylıca) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bugün Kayadibi olarak bilinen köyün en eski adı, Tsihisdziri’dir (1:84; 2:192). Gürcüce bir yer adı olan Tsihisdziri (ციხისძირი), ” Türkçeye “Sıhizir” olarak girmiştir. Nitekim 1835 tarihli nüfus defterinde ve Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli bir yayında Sıhizir (سیخیذیر) olarak geçer (3:19: 4:160). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Şavşeti bölgesini sınırlarına katan Ruslar ise, köyü Tsihis-dziri (Цихис-Дзири) adıyla kaydetmiştir (5). 1890’ların başına Müslüman Gürcülerin yaşadığı bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Tsihisdziri (ციხისძირი) biçiminde yazmıştır (6:284).
Tsihisdzir, “kale” anlamındaki “tsihe” (ციხე) ile “dip, alt” anlamındaki “dziri” (ძირი) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “kale dibi” anlamına gelir. Tetriklde (თეთრიკლდე), Çamiara (ჩამიარა) gibi Gürcüce birkaç mevki adı köyde bugün de kullanılmaktadır. Gürcü coğrafyasında Tsihisdziri adını taşıyan başka yerleşmeler de vardır.
DEMOGRAFİ
Tsihisdziri köyünün görece erken döneme ait nüfusu, Osmanlı idaresinin vergi tahsil etme ve askere alma amacıyla sadece erkek nüfusunu tespit ettiği 1835 tarihli nüfus defteri üzerinden verilebilir. Söz konusu nüfus defterine göre köyde 42 hane ve 131 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Tsihisdziri köyünün toplam nüfusunun 262 kişiden oluştuğu orada çıkar. Bu sırada köyün nüfusu Müslüman ahaliden oluşuyordu. (3:19; 101-105).
Rusların 1886 tarihli tespitine göre ise, köyün nüfusu 414 kişiden oluşuyordu. İki kişi Gürcü, kalanı ise Türk olarak kaydedilmiştir (5). Tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olan köyde Gürcü nüfusunun kalmamış olması dikkat çekicidir. Bu Osmanlı döneminde Müslümanlaşmış olan nüfusun zaman içinde Türkleşmiş olmasıyla açıklanabilir.
Şavşeti bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde Tsihisdziri köyü “Simzebir” olarak yazılmıştır. Köyün adının bu şekilde geçmesi, bir yazım veya okuma hatasından kaynaklanıyor olabilir. Bu tarihte köyün nüfusu 105 hanede yaşayan 600 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (7). 1926 yılında ise, Tsihisdziri köyünde 104 hanede 628 kişi tespit edilmiştir. Köyde yaşayan kişi sayısı artmış, hane sayısı ise azalmıştır (6:188).
Köyün nüfusu sonraki dönemde hızla artmış, 1935 yılında 754 kişiye, 1960 yılında da 1.176 kişiye ulaşmıştır (9:223; 10:75). Günümüzde ise köyde yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tsihisdziri, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Şavşeti’de yer alır. Şavşeti bölgesi yazılı kaynaklarda ilk kez 8. yüzyılda geçmektedir. Bununla birlikte Tskalsimeri‘de Tunç Çağı’na ait baltaların bulunması, bu bölgenin çok eskiden beri bir yerleşme alanı olduğunu göstermektedir. Osmanlılar bu bölgeyi, 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Sonraki dönemde bölge Çıldır Eyaleti sınırları çinde kaldı.
Tsihisdziri, 1835 tarihli nüfus defterine göre, Çıldır Eyaleti’nin Şavşat (Satleli) sancağının bir köyüydü. 1874 yılında, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakları dolaşan Giorgi Kazbegi, Şavşat nahiyesinin müdürünün Tsihisdziri’de ikamet ettiğini yazmıştır. Nahiye müdürünün buradaki varlığı, Tsihisdziri’yi Şavşat bölgesinin merkezi haline getirmişti. Köyde Hulo’dakine benzer dükkânlar var bulunuyordu ve burada sadece Artvinli Ermeniler ticaret yapıyordu (11:82).
Tsihisdziri, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde köy, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlıydı. Tsihisdziri, bu kazanın içinde yer alan Garkloba nahiyesinin 10 köyünden biriydi ve Askiadze, Gurvadze, Manukidze, Sasunidze, Tetkilidze adlı mahallelerden oluşuyordu (5; 12:50). 1904 yılında Klarceti ve Şavşeti bölgelerini dolaşan Niko Mari, Kordisdze (კორდისძე), Karmusdze (ყარმუსძე) ve Abramisdze (აბრამისძე) gibi Gürcüce aile adlarının hatırlanmasına karşın, tarihsel olarak bir Gürcü köyü olan Tsihisdziri’yi Şavşat bölgesinde Gürcücenin unutulduğu köyler arasında sayar (10:141-142).
Tsihisdziri, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Tsihisdziri Türkiye’ye bırakıldı (14:II.41).
Tsihisdziri, Türkiye’ye bırakıldıktan bir yıl sonra, 1922 yılında Şavşat kazasının Meria nahiyesine bağlı bir köydü (7). Tsihisdziri Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında, Gürcüce anlamına yakın bir biçimde Kayadibi olarak değiştirildi (8:188). 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Şavşat kazasının Meria nahiyesinin köylerinden biriydi (9:223). Adının değişmiş olmasına karşın eski adı yeni adıyla birlikte, “Kayadibi (Sıhızır)” biçiminde uzun süre resmi kayıtlarda kullanılmıştır (15).
TARİHİ YAPILAR
Tsihisdziri’de tarihsel yapılar iki kilise ve üç kaleden oluşmaktadır. Tsihisdziri’deki iki kiliseden biri, Cami mahallesinin 1 km güneyinde, yol kıyısında yer alır. Tsihisdziri Kilisesi, köyün camisinin yukarısındaki bayırda düzlenmiş küçük bir alanda inşa edilmiştir. Kilisenin büyük kısmı temel seviyesine kadar yıkılmıştır. Buna rağmen kilisenin planını tespit etmek mümkündür. Kilise, tek nefli bir yapıdır. Kilisesinin apsisi ve kuzey duvarı günümüze ulaşmıştır. Bunun yanı sıra, batı kısmına ait bazı kalıntılar mevcuttur. Kilisenin ebatları 10, 5 x 7,5 metredir. Apsisin bir parçası olan duvarın günümüze ulaşan kısmının yüksekliği 2,8 metreyi bulur. Apsisin kuzey duvarının 4 metre uzunluğunda bir kısmı bugüne kalmıştır. Kilisenin taşıyıcı duvarlarının kalınlığı 80 cm’dir. Kilise dolgu duvar tekniğiyle kaba yonu taşlar kullanılarak inşa edilmiştir. Dolgu malzemesi olarak da moloz taşlar ve kireç harcı kullanılmıştır (1:84).
Köydeki ikinci kilise, Cami mahallesinde, caminin 100 metre kuzeydoğusunda yer alır. Bu kiliseden geriye 5,3 metre uzunluğunda ve 2,5 metre yüksekliğinde bir duvar kalmıştır. Söz konusu duvar kaba taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir (2:26).
Köye adını veren kalelerden biri, köyün kuzeyinde kayalık bir tepenin zirvesinde yer alır. 1.870 metre yükseklikteki tepede yer alan kaleden günümüze yıkıntılar ulaşmıştır. Köyün batı tarafında ikinci bir kale vardır. 1.570 metre yükseklikteki tepede yer alan bu kalenin duvarları iki metre yüksekliktedir. Geriye yıkıntıları kalan kalenin 11. yüzyılda inşa edilmiş olduğu sanılır. Köyün kuzeyinde yer alan üçüncü kale ise, 1.680 metre yükseklikte kayalık tepenin zirvelerinden birinin üzerinde inşa edilmiştir. Bu kale de büyük ölçüde yıkılmıştır (16:315-316).
KAYNAKÇA:
1. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.
2. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
3. ^ Ecem Kutlu, Şavşat Nüfus Defteri (1835) – Transkripsiyon ve Değerlendirme, Artvin, 2020.
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), İstanbul, 1927.
5. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
11. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay (Çeviri: Rıdvan Atan), 2019.
12. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
13. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
a).
14. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
15. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
16. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 