Çihori

ÇİHORİ (Gürcüce: ჩიხორი; okunuşu: “çih’ori”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde bulunmaktadır. Adı 1925 yılında Çukur (sonra Çukurköy) olarak değiştirilmiştir.

Çihori, Şavşat’ın kuzeybatısında yer alır. Kasabaya 20 km uzaklıktadır. Çevresinde Ustamisi (Eskikale), Ziosi (Tepebaşı), Zakieti (Yağlı), Bazgireti (Maden) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Çihori’dir. Gürcüce bir yer adı olan Çihori, Türkçeye Çihor, Çıkor (چیقور) gibi farklı biçimlerde girmiştir (1:161). 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcücesine yakın biçimde Çihor (Чихор) olarak kaydetmiştir (2). Rus idaresi sırasında, 1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari de köyün adını Çihori (ჩიხორი) biçiminde yazmıştır (3:232). 1922 tarihli nüfus cetvelinde ise köyün adı Çıhor olarak kaydedilmiştir (4).

Gürcüce “çihori” (ჩიხორი), “aşağı bölge”, “aşağı bel” anlamına gelir. Bir vadi içinde yer alan köyün adının “Çukur” olarak değiştirilmesi, Gürcüce adındaki bu anlamıyla ilişkili olabilir. Gürcistan’da günümüzde Çihori ve Çihorisi adlarının varlığı, köyün adının Gürcü coğrafyasına özgü olduğunu göstermektedir. Çihori’deki dere de aynı adı taşımaktadır. Köy adını bu dereden almış olabilir.

Öte yandan Çihori köyünde Purtseliti (ფურცელეთი), Didikanati (დიდყანათი), Gorodeti (გოროდეთი), Gağmaebi (გაღმაები), Hevi (ხევი), Gorgota (გორგოთა), Şarabuli (შარაბული), Svaneti (სვანეთი), Çalati (ჭალათი), Patsa Çihori (პაწა ჩიხორი), Hundicvari (ხუნდიჯვარი), Zegani (ზეგანი), Andriatsminda (ანდრიაწმინდა), Urisaklavi (ურისაკლავი), Mariatsminda (მარიაწმინდა), Sasadilo (სასადილო), Kvabitsina (ქვაბიწინა) gibi bugün de kullanılan mevki adları, buranın tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:181, 192).

DEMOGRAFİ
Tarihsel Şavşeti bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapıldı. 1886 tarihli bu sayıma göre Çihori’de 47 hanede 454 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Hane başına ortalama 9,6 kişinin düşmesi, ailelerin oldukça kalabalık olduğunu göstermektedir. O tarihte Artvin kazasına (uçastok) bağlı Çihori nahiyesinde yer alan Çihori köyü, toplam nüfusu 1.298 kişiden ibaret olan bu nahiyenin Çihishevi’den sonraki en kalabalık köyüydü ve Çihori nahiyesinin nüfusunun % 35’ini barındırıyordu. Küçük Çihori köyünün varlığından dolayı 1907 yılında Büyük Çihori olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu bu tarihte 387 kişiye düşmüştü (2; 6:16, 51). Nüfusunun azalması, Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine yapılan göçle ilişkili olabilir.

Çihori’nin Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitine göre köyün nüfusu 100 hanede yaşayan 779 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Öte yandan Çihori’nin nüfusu hayli artmış, hane başına düşen ortalama nüfus ise 1886 yılına göre azalıp 7,7 kişiye düşmüştür (4).

Köyün adının Çukur (sonradan Çukurköy) olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 nüfus tespitine göre ise, Çihori’nin nüfusu 829 kişiye ulaşmıştır. Ancak hane sayısının 73 olması dikkat çekicidir. Muhtemelen 1922 tarihindeki hane sayısı tespiti yanlış olup 1886 yılında 47 olan hane sayısının 73’e çıkması daha mantıklı görünmektedir (7:189). Daha sonraki yıllarda köyün nüfusu hızlı biçimde artmaya devam etmiş, 1935 yılında 975 kişiye, 1960 yılında 1.139 kişiye ulaşmıştır (8:95; 9:75). Günümüzde ise köyde yaklaşık 230 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Şavşeti bölgesinin köylerinden biri olan Çihori’de kilisenin varlığı, buranın Osmanlı egemenliğine girmeden önce de bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Nitekim Kartlis Tshovreba adlı Gürcü tarihinde 1462 yılı olayları anlatılırken Çihori’nin adından da söz edilmiştir. Samtshe-Saatabago hükümdarı Kvarkvare ile Akkayunlu hükümdarı Uzun Hasan arasında, 1462 yılında meydana gelen savaş Çihori köyü sınırları içinde gerçekleşmiştir (10:580). Osmanlılar Çihori’yi 16. yüzyılın ilk yarısında Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi.

Üç yüzyıl aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kalan Çihori, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çihori, Batum oblastı içinde yer alan Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın nahiyelerinden biri de Çihori adını taşıyordu. Çihori nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Çihori’nin dışında Ziosi, Phikiuri, Tsepta ve Çihishevi köylerini kapsıyordu (2). Rus idaresi sırasında, 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini dolaşan Niko Mari’nin notlarına göre Çihori, Agara, Patsa Çihori (Küçük Çihori), Adriatsminda (Andriatsminda), Brili, Gegadze, Dasamobi, Gigieti, Libnati (Libani), Niolidze (Nioliti), Davlati ve Petraketi mahallelerinden oluşuyordu. Çihori köyünden Çihori Deresi’ni izleyerek Mçedreuli köyüne ulaşılıyordu. Çihori Deresi’ni izleyen bu yol, derenin bir sağından bir solundan devam ediyordu. Bundan dolayı Çihori Deresi üzerine birkaç köprü vardı. Hayli dar olan yol güvenli bir yol değildi. Özellikle yük hayvanlarının yürümesi zordu ve bazı yerlerde uçuruma yuvarlanma tehlikesi vardı. Çihori Deresi’nin yukarısındaki Mçedreuli köyünün alt tarafında, derenin sağ kıyısında, temellerine kadar yıkılmış bir kilise vardı. Çihori Deresi Phikiuri (İmerhevi) Deresi’ne karışıyordu (3: 223-224, 233-243).

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Rus idaresinin son bulmasından sonra Çihori, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Ankara Hükümeti’nin ültimatomu doğrultusunda Gürcü kuvvetleri bölgeden çekildi ve Çihori fiilen Türkiye’ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).

Çihori, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Şavşat kazasına bağlı İmerhevi nahiyesinin bir köyüydü (4). 1925 yılında adı Çukur olarak değiştirildi (7:189). Bununla birlikte köyün eski adı resmî kaynaklarda bir süre daha “Çukurköy (Çihor)” biçiminde kullanılmıştır (12).

TARİHSEL YAPILAR
Çihori’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı, Çihori Kilisesi’dir. Tamamen yıkılmış olan kilise, Didi Çihori de denilen Çihori köyünün Andriatsminda mahallesinde inşa edilmişti. Mahallenin Havari Andreas’ın (Andriatsminda) adını taşıyor olması, buradaki kilisenin Havari Andreas’a adanmış olmasıyla ilişkili olmalıdır. Havari Andreas, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kısmında Hıristiyanlığı yayan aziz olarak kabul edilmektedir (13:172).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Niko Mari,  Klarceti ve Şavşeti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Rusça; Petersburg, 1911).
4. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
10. ^ Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
13. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.