Badela

BADELA (Gürcüce: ბადელა; okunuşu: “badela”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan iline bağlı Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Türkgözü olarak değiştirilmiştir.

Badela, Posof kasabasının kuzeydoğusunda, Türkiye-Gürcistan sınırında yer alır. Posof kasabasına 16 km uzaklıktadır. Batısında Papala (Armutveren), güneyinde ise Stepanetsminda (Sarıdarı) adlı köyler bulunmaktadır. İki ülkenin sınır kapısının Türkiye tarafı (Türkgözü Sınır Kapısı) Badela köyündedir.

KÖYÜN ADI 
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Badela’dır. Gürcüce Badela (ბადელა) olarak yazılan bu yer adı, Türkçeye de Badela, Badelâ, Badile, Bedile gibi farklı biçimlerde girmiştir. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların en eski tahrirlerinden biri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da köyün adı Badela / Badele (بادلە) olarak kaydedilmiştir (1:III.450). Bu yazılış biçimi daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde de korunmuştur (2:296). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Badela (Бадела) olarak kaydetmiştir (3). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise köyün adı, Osmanlıca biraz farklı yazılmış olmakla birlikte “Badela” (بادەلا) adıyla geçer (4:761).

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda Badela adını taşıyan tek yerleşim yeri burası değildi. Ahalsihe (Ahaltsihe) livasına bağlı Azğur (Atskuri) nahiyesindeki köylerden birinin adı da Badela’ydı. Ayrıca bu bölgede bu adı taşıyan bir dere vardı (1:III.133, 446). Posof Çayı kıyısında bulunan Badela’nın adı, “balık ağı” anlamına gelen Gürcüce “bade” (ბადე) ya da “kaz” anlamına gelen “bati” (ბატი) kelimesiyle ilişkili olabilir.

DEMOGRAFİ
Badela köyünün en eski nüfus bilgisi 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde yer almaktadır. Bu kayda göre 1595 yılında köyde 12 hane yaşıyordu. Hane başına ortalama 5 kişinin düştüğü varsayılırsa, Badela’da 60 kişinin yaşadığı sonucuna varılabilir. 12 hanenin tamamı ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmıştı. Bu da bu tarihte köyün nüfusunun tamamının Hıristiyanlardan oluştuğunu göstermektedir. Hane reislerinin çoğu Elia, Manvel, Giorgi, İvane, Gabriel, Grigola gibi Gürcü adları taşıyordu. Köyün nüfusu 1834 yılında 16 hane, 1878 yılında 39 hane olarak tespit edilmiştir (1:I. 317; II. 310; III.450).

Badela’da kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapılmıştır. Bu sayıma göre köyde 377 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamının Türk olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir. Bu durum 1595 yılından sonra demografik yapının değiştiğini göstermektedir. Bu tarihte Badela köyü aynı zamanda Badela nahiyesinin (маркяз: merkez) de merkeziydi ve bu nahiyede toplam 2.410 kişi yaşıyordu. Badela nüfus açısından nahiyenin en büyük köyüydü ve nüfusun % 15,6’sını barındırıyordu (3). Köyün nüfusu Rus idaresi sırasında gittikçe artmış, 1896 yılında 402, 1906 yılında da 501 kişiye ulaşmıştır (5:114).

Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra genel nüfus sayımlarında köyün nüfusu giderek artmış, 1935 yılında 750 kişiye, 1960 yılında 1.126 kişiye ulaşmıştır (6:37; 7:319). Sonraki yıllarda köyden kente göçün bir sonucu olarak nüfus iyice azalmış, günümüzde 200 kişiye kadar düşmüştür.

TARİHÇE
Tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kesiminde kalan Badela’nın kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köyün sınırları içinde Badela’nın geçmişine ışık tutacak tarihsel kalıntı da tespit edilmemiştir. Osmanlı Devleti Badela’yı 16. yüzyılın ortalarında ele geçirdiğinde köy Samtshe-Saatabago’nun sınırları içinde kalıyordu. Samtshe-Saatabago (1268-1625) ise, birleşik Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra tarihsel Gürcistan topraklarında ortaya çıkan Gürcü devletlerinden biriydi.

Osmanlı Devleti Gürcülerden ele geçirdiği bu toprakları Gürcistan Vilayeti adı altında bir eyalete dönüştürdü. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’a göre Badela bu eyalete bağlı Poshov livasının Güney nahiyesinde yer alıyordu. Köylülerin ödemekle yükümlü kılındığı vergi kalemlerine bakınca Badela’da buğday, arpa, çavdar, darı, sebze ve meyve yetiştirildiği anlaşılmaktadır. Köylüler ayrıca yaylaya çıkıyor, domuz ve koyun besliyor, kışlık hayvan yemi olarak yonca ve ot depoluyordu. Badela’da bir adet su değirmeni vardı. Zubal ve Navsazar adındaki aznaurların üzüm bağları ile meyve bahçeleri, Mustafa ve yeni Müslüman olup Mehmed adını almış kişiye zeamet olarak verilmişti (1:III.450). Badela köyü 1712 (H. 1124) yılında yıllık 3.233 akçe vergi karşılığında Mustafa, 1716 (H. 1129) yılında 3.232 akçe vergi karşılığında Ömer, 1719 (H. 1132) 10.300 akçe vergi karşılığında Hasan adına birine tahsis edilmişti (2:296, 289, 281).

Badela, 93 Harbi olarak da bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusya’sının eline geçti. Bu savaştan önce köy Osmanlı-Rus sınırında yer alıyordu. O tarihte iki devlet arasındaki gümrük kapısı Badela’da bulunuyordu. Badela Deresi üzerindeki köprü geçişleri sağlıyordu. Burada ayrıca askeri kontrol noktaları yer alıyordu. Rus idaresinde Badela, Kars oblasıı içinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Bu kazanın nahiyelerinden biri olan Badela’ya bağlı köylerden biriydi. Badela nahiyesi (маркяз/merkez), Badela köyü dışında 12 köyü kapsıyordu (3).

Badela, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Badela köyü Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Badela, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars vilayetinin Poshof kazasının Cilvana nahiyesine bağlı bir köydü (4:761). 1935 tarihinde yapılan genel nüfus sayımında Badela aynı idari konuma sahipti. Badela adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Türkgözü olarak değiştirilmiştir (8:521). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda bir süre daha kullanılmıştır (9).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.