Çançahi

ÇANÇAHİ (Gürcüce: ჭანჭახი; okunuşu: “ç’anç’ah’i”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Savaşır olarak değiştirilmiştir.

Çançahi köyü, Posof‘un güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 20 km uzaklıktadır. Gürcistan sınırındaki Çançahi’nin yakın çevresinde Yeniköy ve Arila (Süngülü) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Savaşır adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Çançahi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Çançahi (ჭანჭახი), Türkçeye Cancak olarak girmiştir. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Cancak (جانجاق) olarak geçer (1:192; 2:762). Ruslar ise, 1886 yılındaki nüfus tespiti sırasında köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Çançah (Чанчах) olarak kaydetmiştir (3).

Çançahi (ჭანჭახი), “çamur”, “bataklık” anlamına gelir ve tarihsel Gürcü coğrafyasında yaygın bir yer adıdır. Gürcistan’da bu gün de Çançahi (ჭანჭახი) adını taşıyan dağlar ve akarsu bulunmaktadır (4; 5).

DEMOGRAFİ
Osmanlıların 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdiği bölgenin erken dönemdeki tahriri 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da n komşusu Arila‘nın yer almasına karşın Çançahi’nin adı geçmemektedir. Bundan dolayı Çançahi’nin nüfus bilgisi, daha geç dönemdeki kaynaklar üzerinden verilebilir. Rusların Ardahan bölgesini ele geçirmesinden yaklaşık on yıl sonra, 1886 yılında yaptığı tespite göre bu köyün nüfusu 218 kişiden oluşuyordu. Rus idaresi sırasında Çançahi’nin nüfusu artmış, 1896’da 306 kişiye, 1906’da da 340 kişiye yükselmiştir. Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (3: 6:114). Adından da bir Gürcü yerleşmesi olduğu bilinen Çançahi’nin nüfusunun “Türk” olarak kaydedilmiş olması, bu tarihten önce köyün demografik yapısının değiştiğini veya Müslüman olan Gürcülerin bu adla kaydedildiğini göstermektedir.

Ardahan bölgesinin Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından yaklaşık 14 yıl sonra, 1935 yılında yapılan genel nüfus sayımında Çançahi’de 525 kişi tespit edilmiştir (7:69). Günümüzde ise köyde yaklaşık 110 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Çançahi, Gürcistan’ı oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Samtshe’de yer alır. Osmanlılar köyün bulunduğu bölgeyi, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bağımsız devlete dönüşen Samtshe Atabeyliği’nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre, Çançahi’nin hemen yanında bulunan Arila, Gürcistan Vilayeti içinde Poshov livasının Kuzay nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir. Ancak Çançahi’nin adı bu defterde geçmemektedir (8:I.329; II.321-322; III.462).

Samtshe, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çançahi, Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Sakire nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Çançahi bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan ve Artvin bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Çançahi Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Çançahi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının Damal nahiyesine bağlıydı (3:762). 1935 genel nüfus sayımında ise, Cilvana nahiyesine bağlanmıştı (7:69). Çançahi veya Cancak “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla köyün adı Savaşır olarak değiştirilmiştir (10:627). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Savaşır (Cancak)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (11).

TARİHSEL YAPILAR
Çançahi köyünde üç tarihsel yapının kalıntıları bulunmaktadır. Bunlardan biri köyün eski kilisesi olan Çançahi Kilisesi’dir. Bu yapı tamamen yıkılmıştır (12:232). Diğer iki yapı ise, Çançahi Kalesi olarak adlandırılmaktadır.

Çançahi Kalesi (64 × 18 m), Çançahi Deresi’nin sol kıyısında yüksekçe bir kayanın üzerinde yer alır. Eski yazılı kaynaklarda da adı geçen bu kalede büyük bir kule (10 × 12 m) bulunmaktadır. Bu kuleden geriye kalan duvarlarının yüksekliği 5-15 metre arasında değişmektedir. Bu kulenin yaklaşık 50 metre doğusunda bulunan ikinci kuleden sadece bir duvar günümüze ulaşmıştır. Bu duvarın yüksekliği ise, 6-7 metredir. Kalenin dış duvarları, asimetrik biçimde kayanın dış hatlarını takip etmektedir (13:31; 12:406).

Çançahi Kalesi’nin aşağısındaki bir bölgede, Çançahi Deresi dar kayalık bir kanyon içinden akmaktadır. Bu kısımda dereye doğru uzanan bir kayanın üzerinde Aşağı Çançahi Kalesi yer alır. Günümüzde bu kaya üzerinde ve etrafında bu ikinci kalenin sur kalıntıları bulunmaktadır. Kale çok fazla zarar görmüş halde günümüze ulaşmıştır. Bugüne ulaşan sur bölümlerinin yüksekliği 7-8 metre kadardır (13:31; 12:406).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça). 
4. ^ “ჭანჭახი” – Universal Ansiklopedik Sözlük (Gürcüce).
5. ^ “ჭენჭეხი, ჯენჯეხი” Raça ve İmereti Sözlüğü.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
8. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
10. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
11. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
13. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.