YUKARI TOROSHEVİ (Gürcüce: ზემო თოროსხევი; okunuşu: “zemo torosh’evi”), tarihsel Artani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Ardıçdere olarak değiştirilmiştir.
Yukarı Toroshevi, Ardahan kentinin batısında yer alır. Bu kente 21 km uzaklıktadır.
TARİHÇE
Ardıçdere ile Çimenkaya köylerinin ortak eski adı, Toroshevi’dir. 16. yüzyılda Toroshevi adının taşıyan üç köy bulunuyordu. Daha sonra bu adı taşıyan iki köy kalmıştı. Bunlardan Yukarı Toroshevi köyüne Ardıçdere, Aşağı Toroshevi köyüne ise Çimenkaya adı verilmiştir.
Gürcüce bir yer adı olan Toroshevi (თოროსხევი), farklı kaynaklarda Tarasis Hevi (ტარასის ხევი), Torashevi (ტორასხევი) olarak da geçer (1; 2:184) Bir tamlama olan bu yer adında geçen ikinci kelime “hevi” (ხევი) dere anlamına gelir, ancak “Toro / Tora / Tara” konusunda kaynaklarda açıklama bulunmamaktadır (3).
Gürcüce farklı yazılışları olan bu yer adı Türkçeye Toroshev olarak girmiştir. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Toroshev (تورسخو) ve Toroshav (تورسخاو) olmak üzere iki farklı biçimde yazılmıştır (4:I.424, 437; III.510). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, köyün adı Toroshev (تورسخو) olarak geçer (5:760). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Ardahan bölgesine hakim olan Ruslar da köyü Toras-Hevi (Торас-Хеви) adıyla kaydetmiştir (6).
Toroshevi adlı yerleşmeler, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Artaani’de yer alır. Köyün sınırları içinde megalit kalenin varlığı, bu yörenin eski çağlardan beri yerleşme alanı olduğunu göstermektedir (2:116). Artaani, erken orta çağda, Cavaheti bölgesiyle birlikte Tsunda piskoposluğu sınırları içinde bulunuyordu. Birleşik Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra, Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. Osmanlılar bu bölgeyi ve Toroshevi adlı köyleri 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi (7:68). Bu yerleşmeler, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Toroshev-i Küçük (تورسخو كوپك), Toroshav-i Büzürg (تورسخاو بزرك) ve Toroshav-i Vasat (تورسخاو وسط) adları altında kaydedilmiştir. Bu üç köy Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Toroshev-i Küçük’te (Küçük Toroshevi) 33 hane, Toroshav-i Büzürg’te (Büyük Toroshevi) 45 hane ve Toroshav-i Vasat’ta (Orta Toroshevi) 10 hane yaşıyordu. Üç köyün de hane reisleri, Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmıştı. Hane reisleri Gogiça, Batata, Revaza, Demetre, Darispan, Maharebel, Elisa, İvane, Stepane, Manvel, Sultan, Muhtar, Şermazan, Sargis, Kirakos, Eliazar, Sunbat, Arakel, Abraham Laşkara, Samsona, Grigor, Bero, Abison gibi adlar taşıyordu. Bu yerleşmelerde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu (4:I.424, 437, 438; II. 416, 428, 429; III.510-511).
1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı cebe defterinde, Toroshevi ve Büyük Toroshevi adıyla sadece iki köy kaydedilmiştir (8:186, 419). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından başlayan Rus idaresi sırasında da Yukarı Toras-Hevi (Верхний Торас-Хеви) ve Aşağı Toras-Hevi (Нижний Торас-Хеви) adıyla sadece iki köy bulunuyordu. 1595 yılındaki kayıtta geçen ve küçük bir köy olan Orta Toroshevi’nin (Toroshav-i Vasat) ortadan kalkmış olduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Yukarı Toras-Hevi köyü Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlı Şadevani nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Köyde tamamı Türk olarak kaydedilmiş 108 kişi yaşıyordu (6). Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896’da 140 kişiye, 1906’da 204 kişiye ulaşmıştır (9:112).
Yukarı Toroshevi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Yukarı Toroshevi köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (10:II.489).
Yukarı Toroshevi köyü, 1928 yılında Kars vilayetinin Ardahan kazasının Yalnızçam nayihesine bağlıydı (5:760). 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahip olan köyün nüfusu 145 kişiden oluşuyordu (11:31). Toroshevi / Toroshev “yabancı kökten geldiği” için Yukarı Toroshevi’nin adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Ardıçdere olarak değiştirilmiştir (12:609).
Yukarı Toroshevi’de iki kilise ile bir kalenin varlığı bilinmektedir. Bu kiliselerden biri olan Yukarı Toroshevi Kilisesi, köyün merkezinde dere kıyısında bulunuyordu. Bu kiliseden geriye temel seviyesinde sunağın apsisi ile yaklaşık 7 metre uzunluğunda duvar kalmıştır. 1913-1918 arasında Ardahan bölgesini dolaşan Gürcü araştırmacı da 1917 yılında Sakartvelo gazetesinde yıkık bir kiliseden söz etmiştir (2:116; 1).
Köydeki diğer kilise ise, Yukarı Toroshevi’nin 3,4 km kuzeybatısında, köyün alt yaylasında bulunuyordu. Bu kiliseden geriye kireç harçlı duvar parçaları kalmıştır. Kilisenin çevresinde başka yapıların kalıntıları da bugüne ulaşmıştır (2:116).
Ardıçdere köyünün yaylasının 400 metre kuzeyinde, Toroshevi deresinin sağ kıyısında, kayalık bir alanda büyük bir megalit kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Bu kalıntılar arasında kalenin girişi de fark edilmektedir. Üç terasa yayılan kalenin kalıntılarının uzunluğu 100 metreyi bulmaktadır. Surların bir kanadı dereye doğru inmektedir. Bugüne kalan duvarların yüksekliği 1-3 metre, kalınlığı 2 metre kadardır. Duvarların içi moloz taşlarla doldurulmuştur (2:116).
KAYNAKÇA:
1. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi (Gürcüce), 9 Ekim 1917, sayı 219.
2. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
3. ^ „ხევი”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
4. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
5. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
6. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce: ქართველთა ეთნიკური ისტორია და საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები), 2002.
8. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
9. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt.
11. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
12. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
TAO-KLARCETİ 