Çihireti

ÇİHİRETİ (Gürcüce: ჩიხირეთი; okunuşu: “çih’ireti”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Hanak ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Yünbüken olarak değiştirilmiştir.

Çihireti Hanak kasabasının kuzeydoğusunda yer alır. Kasabaya 7 km uzaklıktadır. Hanak kasabası dışında çevresinde Avcılar, Cvarishevi (Sulakçayır), Ahalşeni (Sazlıçayır), Eruşeti (Oğuzyolu) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Çihireti, köyün bilinen en eski adıdır. En erken tarihli Osmanlıca kaynaklara bu yer adı Çikiret / Çıkıret (چكریت) olarak girmiştir (1:III.555). Köyün adının yazılışı Türkçede zaman içinde değişikliğe uğramış, Çihrit, Çıkırhet gibi biçimler almıştır. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Çihrit (چیخریت) olarak geçer (2:762). 93 Harbi’nde (1877-1878) Eruşeti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyü Çihiret (цихирет) olarak kaydetmiştir.

Çihireti büyük bir olasılıkla Gürcüce bir yer adı olan Çhireti’den (ჩხირეთი) değişikliğe uğramıştır. Gürcüce “çhiri” (ჩხირი) çubuk, örgü şişi anlamlarına gelir. Çhireti ise, örgü şişinin yapıldığı yeri ifade eder. Bugünkü Yünbüken köyü eskiden ahşap şiş üretimiyle bilinen bir yer olabilir. Büyük bir olasılıkla Çihireti’nin anlamı bilindiği için köye 1959 yılında Yünbüken adı verilmiştir.

DEMOGRAFİ
Çihireti köyünün nüfusuna ilişkin ilk kayıt 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde yer almaktadır. Buradaki kayda göre köy 10 haneden oluşuyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Çihireti’de 50 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Vergi vermekle yükümlü Kazana, Elia, Potshvera, İasa, Sutia, Eliazar, Basila, Vardzel ve İoane gibi erkek adları kaydedilmiştir. On hanenin de ispenç vergisi veriyor olması, Çihireti’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:II.500; III.555)

Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus sayımına göre ise köyde 32 kişi yaşıyor ve nüfusun tamamı Kürtlerden oluşuyordu. 1595 yılına göre bile Çihireti’nin nüfusunun hem azalmış hem de sakinlerinin değişmiş olması dikkat çekicidir. Köyün eski sakinlerinin yerine sonradan Kürtlerin yerleştirilmiş olduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (3:110).

Çihireti’nin Türkiye’ye bırakılmasından yaklaşık yirmi yıl sonra köyün nüfusu 107 kişiye ulaşmıştır (4:355). Günümüzde köyde yaklaşık 140 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Çihireti’deki tarihsel yapılardan köyün eski bir yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Gürcülerden ele geçirdikten bir süre sonra Osmanlı tahrir defterinde adının bulunması da bunun bir göstergesidi.

Çihireti erken ortaçağda Gürcü Krallığı’nın yönetimi altındaki bölgede yer alıyordu. 11. yüzyılda Büyük Selçukluların eline geçti. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı Çihireti’nin de yer aldığı bölgeye hakim oldu. Bu krallığın parçalanmasından sonra Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) bir köyü haline geldi. Çihireti 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. 1595 tarihli tahrir defterine göre Çıldır Eyaleti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlı bir köydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Buğday, arpa, yonca tarımı yapılıyor, sebze yetiştiriliyordu. Koyun besleniyor ve yaylaya çıkılıyordu. Arıcılık da önemliydi (1:II.397).

Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Çihireti, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çihireti Kars oblastında Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı (3:110). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (5:II.41).

Kars ilinin Posof ilçesine bağlı bir köy olan ve Türkçe kaynaklarda bu dönemde Çihrit olarak geçen Çihireti’nin adı “yabancı kökten geldiği” gerekçesiyle 1959 yılında Yünbüken olarak değiştirildi. Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Yünbüken (Çikret)”, “Yünbüken (Çakırhet)” biçimde uzun süre resmi kayıtlarda yer almıştır (6, 7). Ardahan ilçesi 1992 yılında il olunca, Hanak ilçesi ve dolayısıyla Yünbüken köyü de Ardahan’a bağlanmıştır.

TARİHSEL YAPILAR
Çihireti’nin sınırları içinde bir zamanlar var olan kilise ve kalelerin günümüze kalıntıları ulaşmıştır. İnsan eliyle tamamen yıkıldığı anlaşılan Çihireti Kilisesi, Yünbüken köyünün 1,4 km kuzeybatısında bulunuyordu. Tek nefli küçük bir yapı olduğu anlaşılan kiliseden geriye kuzey duvarının temeli, dört adet kesme taş kalmıştır. Her taş 40 cm büyüklüğünde olup duvarın uzunluğu 160 cm’dir. Kiliseye güneyden bitişik başka bir yapının bulunduğu kazı sırasında insan kemiklerinin ve kesme taşların ortaya çıkmasıyla anlaşılmıştır. Bu taşlardan biri zarar görmüş bezemeli bir sütun başlığıdır (48×32 cm). Çihireti Kilisesi’nin beyaz taşlardan inşa edilmiş olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Köylülerin verdiği bilgiye göre kilisenin yıkıntıları arasında kadın ve aslan figürlü bir taş bulunuyordu. Hanak kasabasında yaşayan biri bu kilisenin bir stelini alıp evine götürmüştür. Stelde, yakarma amacıyla ellerini havaya kaldırmış sakallı iki erkek tasvir edilmiştir. İki figürün de başında hale bulunmaktadır (8:18-19; 9:210).

Çihireti Kalesi, köyün merkezinin 1,3 kilometre güneydoğusunda, iki vadi arasında inşa edilmiştir. Deniz seviyesinden 2.030 metre yüksekte olan ve günümüze yıkıntıları ulaşan kalenin genişliği 46 metre, uzunluğu 50 metredir. Köyün merkezinin 800 metre batısında ise bir başka kale vardır. Kale iki derenin birleştiği noktada bir tepede yer alır. Yünbüken’in merkezinin 2,9 kilometre kuzeybatısındaki kalıntılar burada başka bir kalenin daha olduğunu göstermektedir (9:385).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
4.^ 1940 Genel Nüfus Sayımı.
5. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
6. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
7. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
8. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.