Cuğo

CUĞO (Gürcüce: ჯუღო; okunuşu: “cuğo”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde Soğanlı köyünün bir mahallesidir. Adı 1925 yılında Petekli (sonra Penekli) olarak değiştirilmiştir.

Günümüzde Suagara (Soğanlı) köyünün bir mahallesi olan Cuğo, Ardanuç‘un kuzeybatısında yer alır. Bu kasabaya yaklaşık 5 km uzaklıktadır. Çevresinde Opiçala (Gökçe), Batsa (Yolüstü) ve Ahiza (Ferhatlı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Penekli olarak adlandırılan yerleşmenin bilinen en eski adı Cuğo’dur (1:85). Gürcüce bir yer adı olan Cuğo (ჯუღო), Türkçe kaynaklara da aynı biçimde girmiştir. Nitekim 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde ve Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca bir yayında Cuğo (جوغو) olarak geçer (2:35; 3:114). 93 Harbi’nde (1877-1878) Artvin bölgesini ele geçiren Ruslar da bu yerleşmeyi Cuğo (Жуго) adıyla kaydetmişti (4).

Cuğo’nun (ჯუღო) anlamı konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte, Gürcistan’ın doğusundaki Cuğisi (ჯუღისი) köyüyle aynı kökten türediği görülmektedir.

DEMOGRAFİ
Cuğo’nun en erken döneme ait nüfus bilgisi, 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyün nüfusu 6 haneden (yaklaşık 30 kişi) oluşuyordu. Bu tarihte Cuğo, sekizi boşalmış olmakla birlikte 58 köyü kapsıyan Ardanuç nahiyesinin nüfus açısından en küçük köylerinden biriydi. Bu nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde ise, Cuğo köyü boş olarak kaydedilmiştir. Osmanlı idaresinde Müslüman olmak istemeyen halk köyden göç etmiş olabilir (2:35).

Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Cuğo’nun yeniden meskun hale geldiği görülmektedir. Bu tespitte köyde 12 hanede 31 erkek yaşıyordu. Osmanlı idaresi geleneksel olarak sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Bundan dolayı Cığo’nun toplam nüfusunu elde etmek için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Cuğo’nun nüfusunun 62 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (2:39).

Rus idaresinin 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Cuğo’da 102 kişi yaşıyordu ve nüfusu tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti (4). Gürcistan tarafından Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında ise, Cuğo’nun nüfusu 11 hanede yaşayan 36 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de köyün nüfusu “Türk” olarak yazılmıştır (5). Tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olan Cuğo’nun nüfusunun Türk olarak kaydedilmiş olması, buranın demografik yapısının zaman içinde değiştiğine veya Müslüman olan Gürcülerin bu adla kaydedildiğine işaret etmektedir.

Cuğo, bir mahalle olarak Soğanlı köyüne bağlanmış olduğu için 1935 genel nüfus sayımında ayrı bir köy olarak geçmemektedir (6).

TARİHÇE
Cuğo, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlılar Cuğo köyünü, birleşik Gürcü Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago‘dan 1551 yılında ele geçirdi. Bu yerleşme, hemen sonrasında kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlandı. 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Cuğo’nun bir Hristiyan (Gürcü) köyü olduğu görülmektedir. Bu tarihte Cuğo, sekizi boşalmış olmakla birlikte 58 köyü kapsayan Ardanuç nahiyesinin nüfus açısından en küçük köylerinden biriydi. 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre Cuğo da boşalmış bir köy haline gelmişti. Bununla birlikte Cuğo’nun daha sonra yeniden meskun hale geldiği 1835 yılında yapılan nüfus tespitinden anlaşılmaktadır (4:35, 39).

Cuğo, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sora, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasının (uçastok) Bica nahiyesine (сельское общество: kırsal topluluk) bağlıydı. Beş köyü kapsayan bu nahiyenin nüfus açısından en küçük köyüydü (4).

Cuğo, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilince, köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Cuğo Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Cuğo, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında bu livanın merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi (5). Cuğo Türkçe olmadığı için 1925 yılında köyün adı Petekli olarak değiştirildi (8:141). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Cuğo köyü “Benekli” adıyla kaydedilmiştir (9:78) Cuğo köyü, 1935 genel nüfus sayımında yeni adıyla yer almamıştır. Bu tarihten önce Soğanlı köyüne bir mahalle olarak bağlandığı anlaşılmaktadır (6). Günümüzde Cuğo, Soğanlı köyünün bir mahallesi olarak eski adıyla veya Penekli adıyla anılmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Cuğo, barındırdığı tarihsel yapılar açısından Klarceti bölgesinin önemli yerleşmelerinden biridir. Bu yapılardan biri olan Cuğo Kalesi, bu yerleşmenin 1,5 km güneybatısında, Ardanuç Deresi’nin sağ kıyısında, deniz seviyesinden 920 metre yükseklikte, ulaşılması zor bir yerde, yüksek kayalık bir tepede inşa edilmiştir. Günümüzde burası tarihsel adı Suagara olan Soğanlı köyünde bulunmaktadır. 

Kapsadığı yapılar açısından Cuğo Kalesi’nin batı, orta ve doğu olmak üzere üç kısımdan oluştuğu söylenebilir. Yapıların tümü kabaca yontulmuş orta irilikte sarımsı taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiştir. Bununla birlikte bazı yapıların temel seviyelerinde daha iri ve farklı renkli taşlar kullanılmıştır. Bu farklılık yapıların sonradan yeniden inşa edilmiş olmasından geliyor olabilir. Ayrıca bu yapılarda tuğlalı duvarlar da bulunmaktadır. Bu yapılar geniş bir alana (130×30 m) yayılmıştır.

Cuğo Kalesi’nin doğu kısmında kule ile bir yapı (3.0×4.8 m) bulunmaktadır. Bu yapının tonoz örtüsü çökmüştür. Kulenin duvarları da temel seviyesine kadar yıkılmıştır. Kalenin orta kısmında da bir kule ve bir yapı kalıntısı vardır. Buradaki kule 1,8 metre çapında olup diğeri gibi temele seviyesine kadar yıkılmıştır. Hemen yakınındaki yapının (3.7×5.7 m) kuzey duvarı yıkılmıştır. Diğer duvarları ise, günümüze görece sağlam ulaşmıştır. Duvarların yüksekliği 3 metre kadardır. Yapının tonoz çatı örtüsüne sahip olduğu anlaşılmaktadır. Cuğo Kalesi’nin batı kısmında ise, bir yapı kalıntısı ile sur duvarları (10-12 m) bulunmaktadır. Buradaki yapının (3.6×6.0 m) da tonoz örtüsü sahip olduğu görülmektedir. Bu çatı örtüsünün küçük bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Doğu duvarın kısmen yıkılmıştır. Kuzey duvarında iki adet küçük niş bulunmaktadır.

Cuğo Kalesi, geniş bir alanı gören kayalık bir tepede inşa edilmiştir. Bu noktadan Ahiza Kalesi’ne yukarıdan görmektedir. Bu şekildeki izleme noktalarından güneydoğuda Ardanuç Kalesi, batıda İmerhevi ve Ardanuç dereleri, daha uzakta İmerhevi Deresi’nin Çoruh Nehri’ne katıldığı noktalar görünmektedir. Bulunduğu yer ve kapladığı alan itibariyle Cuğo Kalesi, tarihsel Klarceti bölgesinde, özel olarak da Ardanuç ilçesinde, Ardanuç Kalesi’yle birlikte, buradaki eski savunma sistemi yapıları arasında önemli noktalardan biridir.

Cuğo Kilisesi, köyün 200 metre doğusunda, yolun sağ kıyısındaki yamaçta inşa edilmiştir. Yıkılmış olan olan yapının planını tespit etmek mümkün değildir. Tek parça çatı ile yapının çevresindeki duvar kalıntılarının kilisenin bitişik yapısına ait olduğunu düşünülmektedir. Bu yapının duvarları kum taşıyla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Yapının duvar resimlerine sahip olduğu soluk boya izlerden anlaşılmaktadır. Bu bitişik yapının güneyinde, kiliseye ait duvar kalıntıları bulunmaktadır. Bu bitişik yapıya paralar uzanan duvarlar, bu duvarların arasında da başka duvarların parçaları tespit edilmiştir.

Cuğo Kilisesi’nin güneyinde, yaklaşık olarak 1,5 km uzaklıkta Ardanuç Deresi’nin sağ kıyısında, eski yolun üzerinde iki eski köprü bulunmaktadır. Bu iki köprü arasında 200 metre kadar bir mesafe vardır (1:85-89).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci baskı 1927).
9. ^  Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.