Beşauli

BEŞAULİ (Gürcüce: ბეშაული; okunuşu: “beşauli”), tarihsel Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı önce Beş Ağıl, ardından Beşavul ve sonunda Beşağıl olarak değiştirilmiştir. 

Beşauli köyü, Artvin kentinin kuzeyinde, kente yaklaşık 20 km uzaklıkta yer alır. Artvin – Borçka arasında, Çoruh Nehri’nin sol yakasındaki bir yerleşme olan köyün kuzeyinde İrsa, güneyinde Kvartshana bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Beşauli, köyün bilinen en eski adıdır. Türkçeye de aynı biçimde Beşaul (بشاول) biçiminde girmiştir (1:8.354). Osmanlı egemenliğindeki Artvin bölgesini 93 Harbi’nde (1877-1878) ele geçirmiş olan Ruslar da 1886 yılındaki nüfus sayımında köyün adını Beşaul (Бешаул) biçiminde kaydetmiştir (2). Bu yer adı daha sonra Türkçe kaynaklarda bazen Beş Ağıl (بش آغیل), bazen de Beşavul (بثاوول) biçimlerinde yazılmıştır (3:112; 4:77; 5:103).

Beşauli Gürcüce “-ul-i” (-ულ-ი) sonekiyle bitmesine karşın, belli başlı kaynaklarda bu yer adının anlamına dair bilgi yoktur. Köyde Satibe (სათიბე), Kaklevan (კაკლევანი), Somanisahlevi (სომანისახლევი), Sabaduri (საბადური), Karianti (კირიანთი), Naplati (ნაფლატი), Nabeğlavi (ნაბეღლავი) ve Kodziri (კოძირი) gibi yer adları da buranın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu desteklemektedir (6:182). Beşauli’ye benzer sonekle biten Harauli (ხარაული) gibi Gürcü aile adları vardır ve Beşauli de bir aile adı olabilir.

DEMOGRAFİ
Beşauli’nin görece erken tarihli nüfusu 1835 tarihli Osmanlı nüfus sayımı üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 51 hane ve 151 erkek kaydedilmiştir. Bu nüfusu sayımında Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ettiğinden dolayı köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda Beşauli’de 302 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (7:40).

Yaklaşık 40 yıl sonra, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 51 hane ve 169 kişi kaydedilmiştir. Salnamede belirtilmemekle birlikte, bu tarihte de sadece erkek nüfusu tespit edildiği bilinmektedir. Bu durumda köyün toplam nüfusunun yaklaşık olarak 338 kişiden oluştuğu söylenebilir (1:8.355). Köyde hane sayısının değişmediği ve nüfusun da çok az arttığı görülmektedir. 1835 yılında hane başına ortalama yaklaşık 6 kişi düşerken, bu oran 1876’da ortalama 6,6 kişiye yükselmiştir.

93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Rusların 1886 gerçekleştirdiği tespite göre Beşauili’nin nüfusu 59 hanede yaşayan 402 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. 1876 ve 1886 tarihleri arasında nüfusun artmış olması, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında üç yıllık (1879-1882) karşılıklı göçü öngören anlaşmaya rağmen, Rus idaresinde kalan Beşauli’den Osmanlı ülkesine göçün gerçekleşmediğini göstermektedir. Bu tarihte hane başına düşen ortalama nüfus da 7,1 kişiye yükselmiştir. 1907 yılına gelindiğinde köyün nüfusu artmış ve 456 kişiye ulaşmıştır. Bu nüfus sayımında da köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Rus idaresinde Beşauli sadece köyün adı değil, Batum oblastı içindeki Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlı bir nahiyenin de adıydı. Beşauli nahiyesinde 1.736 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (2; 8:20, 33).

Beşauli’nin Türkiye’ye bırakılmasından beş yıl sonra, 1926 yılında yapılan nüfus tespitine göre köyde 75 hanede 425 kişi yaşıyordu (9:140). Köyün nüfusunun 1907 yılı seviyesinin altında kalması bu tarihten sonra Beşauli’nin bir miktar göçe sahne olduğu anlamına gelebilir. Hane başına düşen ortalama nüfusun 5,6 kişiye düşmüş olması da  göç edenlerden kalan evlere köyü terk etmeyen ailelerin yerleştiği biçimde yorumlanabilir. Günümüzde Beşauli köyünde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.

Bugün de Gürcü nüfusunu barından Beşauli köyünde, Ligani vadisindeki başka Gürcü köylerinde de var olan eski gelenekler varlığını korumaktadır. “Pate”, “Patma” ya da “Padiko” olarak bilinen teatral gösteriler, Beşauli köyünde yaylacılık kapsamı içinde sergilenmektedir (10:144-148). Köyde Gürcüce yer ve bitki adları bugün de kullanılmaktadır. Türkçenin etkisiyle biraz bozulmuş olsa da halkın gülük dilinde “kona” (კონა / demet), “tskaro” (წყარო / pınar), “çimuri” (ჭიმური / tereyağı ve mısır ekmeği), “mohrakuli” (მოხრაკული / kavrulmuş), “sanahiro” (სანახირო / otlak), “samalavi” (სამალავი / saklanılacak yer, siper), “mtsvadi” (მწვადი / şiş, közde et), “soçi” (სოჭი / göknar) kelimeleri kullanılmaya devam etmektedir (11).

TARİHÇE
Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Beşauli’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köy sınırları içinde buranın tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntılar ya da tarihi yapılar da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte, bir Gürcü köyü olan Beşauli’nin, bulunduğu bölge itibarıyla erken ortaçağda ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Köy, Gürcü atabegler devleti olan Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içindeyken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girdi. Önce Livana sancağı, sonra Çıldır Eyaleti içinde yer aldı.

Beşauli, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, sonra Trabzon vilayetinin Lazistan sancağı içinde yer alıyordu. Bu sancağa bağlı Livana kazasının bir köyüydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Köydeki hayvan varlığına bakınca, Beşauli’de hayvancılığın tarımda çok önemli bir yere sahip olmadığı söylenebilir. 1876 salnamesine göre köyde 10 öküz, 70 inek, 8 katır, 34 keçi ve 100 koyun besleniyordu (1:8.355).

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı egemenliği altında kalan Beşauli’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan galip çıkan Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde Beaşauli, Batum oblastında Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Beşauli ayrıca Artvin kazasının nahiyelerinden biriydi. Beşauli nahiyenin (сельское общество: kırsal topluluk) sınırları içinde Beaşuli’nin dışında İrsa-Ahaldaba (Ирса-Ахалдаба), Kvatshana (Квацхана) ve Sinkoti (Синкот) köyleri yer alıyordu (2).

Beşauli, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (12:II.41). Türkiye’ye sınırları içinde kaldıktan beş yıl sora, 1926’da yapılan nüfus sayımında Beşauli Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir köydü.

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 112.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
6. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
7. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
8. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
10. ^ Roin Malakmadze, Ligani Vadisi (Gürcüce), Tiflis, 2008.
11. ^ Ömer Kamil Sayın, “Yarı Dağ (Maryoba)“, Gerçek Edebiyat, 2017.
12. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.