Cuani

CUANİ (Gürcüce: ჯუანი; okunuşu: “cuani”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı sonradan Civan’a dönüşmüştür.

Cuani, Borçka kasabasının 7 km güneybatısında, Murgul Çayı’nın Çoruh Nehri’ne karıştığı noktada bulunmaktadır. Günümüzde Murgul Çayı ile Çoruh Nehri’nin bu kavuşma noktası baraj gölüne dönüşmüştür. Tarihsel olarak Cuani, Murgul vadisinin köylerinden biridir. Yakın çevresinde Arhva (Akpınar) ve Trapeni (Taraklı) köyleri yer alır. 

KÖYÜN ADI
Cuani, köyün bilinen en eski adıdır. Bazı kaynaklarda Cvani (ჯვანი), Cuvani (ჯუვანი) olarak da geçer. Türkçeye Civan (جیوان), Cuvan / Cvan (جوان) olarak girmiştir (1:VIII.354; 2:120). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Cuvan (Джуван) olarak kaydetmiştir (3). Murgul vadisini dolaşmış olan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, köyün adını 1892’de Jvana (ჟვანა) biçiminde not etmiştir (4:206).

Cuani ya da Cvani’nin anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Köyün adının farklı biçimlerde yazılmış olması, köyün özgün adının zaman içinde değişime uğramasıyla ilişkili olabilir. Köyde Tsitelmitsa (წითელმიწა), Tskaro (წყარო), Gağmikana (გაღმიყანა), Atieti (ატიეთი), Nakanapvari (ნაკანაფვარი), Katrovani (კატროვანი), Vazianihe (ვაზიანიხე), Ğele (ღელე) gibi, bugün de kullanılan mevki adları buranın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:192).

DEMOGRAFİ
Cuani’nin görece erken döneme ait nüfusu, Osmanlı idaresinin 1835 tarihli nüfusu tespitinden verilebilir. Bu tarihte köyde 29 hane ve 81 erkek kaydedilmiştir. O dönemde Osmanlı Devleti sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek nüfusu kadar kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda Cuani köyünde 162 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (6:39).

1876 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi‘nde ise, köyün nüfusu 27 hane ve 102 kişi olarak verilmiştir. Salnamede belirtilmemiş olsa da bu nüfusun da sadece erkekleri kapsadığı tahmin edilebilir. Söz konusu nüfusa bir o kadar da kadın nüfusu eklenerek köyde o tarihte 204 kişinin yaşadığı söylenebilir (1:VIII.354). 1835 yılından sonra köyün nüfusunun 42 kişi artmış olması da doğal görünmektedir.

Cuani’de erkek ve kadın nüfusu ilk kez Rus idaresince birlikte tespit edilmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre Cuani’de 14 hanede 77 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti (3; 8:24). 1876 yılıyla kıyaslandığında nüfusunun büyük bölümünün Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu tarihten birkaç yıl sonra, 1892 yılında Murgul vadisini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze köyün nüfusunu vermemekle birlikte 20 hanenin göç etmiş olduğunu belirtmiştir (7:133). Cuani köyünden göç etmiş olan Gürcülerin torunlarının bugün Balıkesir ilinin Karesi kazasına bağlı Armutalan köyünde yaşadığı bilinmektedir (6:254) 1907 yılına gelindiğinde, 1886 yılına göre Cuani’nin nüfusu artmış, 111 kişiye çıkmıştı (8:36).

Cuani’nin Türkiye sınırlarında kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre köyde 11 hanede 59 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (9). Köyün nüfusunun 1907 yılına göre yarı yarıya azalması, özellikle Birinci Dünya Savaşı şartlarına bağlı göçle alakalı olabilir. 1926 yılına gelindiğinde köyde hane sayısı 15’e, nüfus da 97’ye çıkmıştı (10:144). Günümüzde ise köyde yaklaşık 171 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Cuani köyü, Korideti gibi, yerleşim tarihi çok eskilere dayanan Murgul vadisinin köylerinden biridir. Ne var ki, Cuani köyündeki tarihsel kalıntının tarihi ve niteliği tespit edilmemiştir. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kalan bir bölgede yer alan köy, 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı egemenliğine girdi. Osmanlı idaresinde Trabzon eyaletinin (1867’de Trabzon vilayeti) Lazistan sancağına bağlıydı. 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre Bu sancağın Livana kazasının köylerinden biriydi. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılık önemliydi ve söz konusu salnameye göre köydeki hayvan varlığı 40 öküz, 25 inek, 10 at, 19 keçi ve 45 koyundan oluşuyordu (1:VIII.355).

Üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kalan Cuani, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Murgul vadisindeki köylerin bir kısmının yer aldığı Çhaleti nahiyesinin sınırları içinde bulunuyordu (3). Cuani, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41). 1922’de Artvin vilayetinin Borçka kazasına, daha sonra Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Murgul (Göktaş) nahiyesinin (1987’de itibaren ilçe) bir köyüydü. 

TARİHSEL YAPILAR
Cuani köyünde varlığı bilinen tek tarihsel eser, Yıldızlı mahallesinde bulunan ve büyük ölçüde ortadan kalmış olan yapıdır. Bir köylünün avlusunda bulunan ve üzerine samanlığın inşa edildiği kalıntıdan yapının harç kullanılarak inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ne var ki, yapının ne olduğunu günümüze ulaşan kalıntısından tespit etmek mümkün değildir. Başka köylerdeki kalıntıların genelde eski bir kilise olduğu hesaba katılırsa, bunun da bir kilise kalıntısı olma ihtimali vardır (5:136).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2.  ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikidze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
7. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
8. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
9.  ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
10. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım: 1927).
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.