Çoleti

ÇOLETİ (Gürcüce: ჭოლეთი; okunuşu: “ç’oleti”), tarihsel Cavaheti bölgesinin Tao-Klarceti kısmında yer alan yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Akçıl olarak değiştirilmiştir. 

Çoleti, Çıldır kasabasının kuzeyinde, Gürcistan sınırında yer alır. Çıldır kasabasına 45 km uzaklıktadır. Çevresinde Ampuri (Kenardere), Kotasi (Sabaholdu) ve Tataleti (Baltalı) köyleri bulunmaktadır.

TARİHÇE
Bu yerleşimin eski adı Türkçe kaynaklarda Çolit / Colit olarak geçer. Nitekim 1595 tarihli Osmanlıca mufassal defterinde “Çolet / Çolit” (چولیت) ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Colet / Colit” (جولیت) biçiminde yazılıştır. Bu adın Gürcüce Çoleti’den (ჭოლეთი) değişime uğradığı tahmin edilmektedir (1:III.372; 2:764). Çoleti, Megrelce “saz” anlamındaki “çoli” (ჭოლი) kelimesinden türemiş olup “sazlık” anlamına gelir (3).

Çoleti, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan tarihsel Cavaheti’de yer alıyodur. Nitekim Osmanlılar 16. yüzyılın ikinci yarısında bu bölgeyi ve köyü Gürcülerden ele geçirmiştir. Bu yerleşim 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Çıldır livasının Niyaliskur nahiyesine bağlıydı. Köyün nüfusu 17 Hristiyan haneden oluşuyordu. İspenç vergisi vermekle yükümlü hane reisleri Kada, Vardzel, İvane, Grigol, Revaza, Mamisa, Lazare, Tsamala, Okra, Batata gibi Gürcü adları taşıyordu. Köyde buğday, arpa, çavdar, keten tohumu, yonca tarımı ile arıcılık yapılıyor ve domuz besleniyordu (1:II:250; III.372).

Osmanlı Devleti, Doksanüç Harbi’nin (1877-1878) ardından imzalanan Berlin Antlaşması’yla (1878) Ardahan bölgesini Rusya’ya bırakınca, Çoleti köyü de Osmanlı egemenlik alanının dışında kaldı. Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus tespitinde Çolet (Чолет) adıyla kaydettiği köy, Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Köyün nüfusu 189 kişiden oluşuyordu. Bu nüfus içinde 183 kişi “Türk”, 6 kişi “Karapapak” olarak kaydedilmiştir (4). 1595 yılında Gürcülerin yaşadığı kötün demografik yapısının değişmiş olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır.

Çolet, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Rusların bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında, 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca Çolet Türkiye’ye bırakıldı (5:II:489).

Çolet, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, 1595 tarihli mufassal defterindeki yazılıştan farklı biçimde “Colet / Colit” (جولیت) olarak kaydedilmiştir. Bu sırada köy Kars vilayetinin Çıldır kazasının Kurt Kala nahiyesine bağlıydı (2:764). 1940 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahip olan köyün nüfusu 287 kişiden oluşuyordu (6:351). Çoleti / Colit Türkçe olmadığı için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Akçıl olarak değiştirilmiştir (7:630). 1965 genel nüfus sayımında Akçıl köyünün nüfusu 492 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içinde 161 kişi okuma yazma biliyordu (8:357).

Akçıl köyünde, köyün Hristiyanlık döneminden kalma bir köy kilisesi olduğu bilinmekle birlikte, Çoleti Kilisesi’nin akıbeti tespit edilememiştir (9:224).

KAYNAKÇA:
1. ^ “Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ Botanik Sözlüğü (Gürcüce).
4. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”.
5. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
6. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946.
7. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.