Cmerki

CMERKİ (Gürcüce: ჯმერკი; okunuşu: “cmerk’i”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Çimenli olarak değiştirilmiştir. Bugünkü Çimenli köyü sadece Cmerki’yi değil, eski Daba köyünü de kapsamaktadır.

Cmerki, Artvin kentinin doğusunda, Çoruh Nehri’nin kıyısında yer alır. Kente 30 km uzaklıktadır. Çoruh Nehri kıyısındaki Doliskana (Hamamlı) ve Tskaltetra (Sakalar) köyleri arasında kalır.

KÖYÜN ADI
Cmerki, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Bu yer adı Türkçeye Cmerk (جمرك), Cmirek (جميرهك), Cimerk gibi biçimlerde girmiştir (1:8.356; 2:113). Rus idaresi ise, 19. yüzyılın son çeyreğinde köyü Cimerk (Джимерк) biçiminde kaydetmiştir (3).

Cmerki adının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Bununla birlikte, 9. yüzyıla ait bir Gürcü manastırının bulunduğu Cmerki’nin eski bir yer adı olduğu ve köyün yüzyıllar boyunca bu adı taşıdığı bilinmektedir.

DEMOGRAFİ
Cmerki köyünün görece erken tarihli nüfusu 1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesine dayanarak verilebilir. Bu salnamede Daba köyüyle birlikte “Daba-Cmerk” olarak kaydedilmiş olan Cmerki köyünün nüfusu 82 hane ve 430 kişi olarak verilmiştir (1:8.356-357). Osmanlı idaresi bu tarihlerde ve daha erken dönemde sadece erkek nüfusu tespit ettiği halde hane başına düşen ortalama nüfusa bakınca, Cmerki’nin bu nüfusunun köyün toplam nüfusu olduğu söylenebilir.

Nitekim on yıl sonra, 1886 tarihinde Rus idaresi, “Daba-Cmerk” olarak kaydettiği köyün erkek ve kadın nüfusunu 252 kişi olarak tespit etmiştir (3). 1876 tarihli nüfusu sabit veri olarak alındığında bile köyün nüfusunun % 41’inin Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Berta nahiyesinin bir köyü olan Daba-Cmerki’nin nüfusu, bu nahiyenin bütün nüfusu gibi “Türk” olarak kaydedilmiştir. Bununla birlikte, Müslüman olmuş ve Türkleşmiş Gürcü nüfusunu Rus idaresinin “Türk” olarak kaydetmiş olma ihtimali de vardır.

Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında ayrı bir köy olarak kaydedilmiş olan Cmerki’de sadece 7 hane ve 30 kişi kalmıştı. Ayrı bir köy olarak kaydedilen Daba‘da ise, 4 hanede yaşayan 12 kişi bulunuyordu (4). Bu tespitten iki köyün adeta boşaldığı görülmektedir. 1876 tarihli nüfus sabit kabul edildiğinde bile iki köyün toplam nüfusunun % 90’ının evlerini terk etmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Dört yıl sonra, 1926’da Cmerki köyünün nüfusu 33 kişiden oluşuyordu. Dört yıl içinde köyün nüfusu 1 hane ve 3 kişi artmıştır (5:141). Adı 1925’te Çimenlik (Çimenli) olarak değiştirilmiş olan Cmerki, 1940 yılına kadarki genel nüfus sayımlarında geçmemektedir. Adı “Güzel” olarak değişmiş olan Daba köyünün mahallesi olarak kaydedilmiş olabilir. 1940 yılında Cmerki’nin nüfusu 104 kişi olarak tespit edilmiştir. Bu genel nüfus sayımında Güzel köyü geçmediğine göre, bu kez eski adıyla Daba köyü Cmerki’nin mahallesi olarak kaydedilmiş olmalıdır (6:167).

TARİHÇE
Cmerki’nin, burada kurulmuş olan Cmerki Manastırı’ndan dolayı en geç 9. yüzyılda bir yerleşme olduğu bilinmektedir. Gürcü Krallığı dönemine denk gelen bu tarihten sonra Cmerki, birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın dağılması sürecinde bağımsız devlet olarak ortaya çıkan Samtshe Atabeyliği (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Osmanlılar Cmerki’yi 16 yüzylılın ortasıda bu Gürcü devletinden ele geçirdiler. Cmerki önce Livana sancağına bağlıydı; sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde yer aldı. 19. yüzyılda Trabzon eyaletine (1867’de vilayet) bağlı Lazistan sancağı içindeki Livana kazasının köylerinden biriydi. Bu sırada Daba köyüyle birlikte “Daba-Cmerk” adıyla tek köy haline getirilmişti. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılık tarımın önemli kollarıdan biriydi. 1876 tarihli salnamede köydeki hayvan varlığı 10 eşek, 30 öküz, 60 inek, 200 keçi ve 30 koyun olarak tespit edilmiştir (1:8.357).

Cmerki, “Daba-Cmerk” adıyla Livana kazasının bir köyüyken 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus kayıtlarında da “Daba-Cmerk” olarak geçen köy, Artvin sancağına (okrug) bağlı Artvin kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazanın bir nahiyesi olan Berta nahiyesinin beş köyünden biriydi (3).

Cmerki, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 1922’de Cimerk adıyla Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Berta nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (4). 1925’te adı Çimenlik (sonra Çimenli) olarak değiştirildi. Bir süre Cmerki, adı Güzel olarak değiştirilen Daba köyünü bir mahallesi, sonra da Daba köyü Cmerki’nin mahallesi olarak kaydedilmiştir.

20 Ağustos (1904), Cuma: Saat iki buçukta atlarımıza binmiş olarak yola devam ediyoruz. Hemen köyün başında, suyu çok soğuk olan bir dereyi geçtik ve Cmerki’ye doğru yol almaya başladık. Etrafta köy olarak sadece bizim biraz önce geride bıraktığımız köy var. Cmerki’nin yakınlarında hiçbir köy yok; beş verstlik haritada işaret edildiği gibi Cmerki’ye de köy denmiyor. Beş verstlik haritada da var olan Cimerk adına gelince: Ben bunu Cmerkli birinden de duydum. Köylünün birinin Cumerk dediğini duydum. Köylüler “Cmerk” değil “Cumerk” diyorlar. Köylülerin dediğine ve eskilerin kendilerine söylendiğine göre, Cmerki onların köyünün, Daba’nın bir mahallesi imiş.
Kaynak: Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batumi, 2012, s. 396.

TARİHSEL YAPILAR
Cmerki’deki en önemli tarihsel yapı, bir Gürcü manastırı olan ve 9. yüzyıla tarihlenen Cmerki Manastırı’dır. Bu manastırdan geriye ana kilise ile başka yapıların duvarları kalmıştır. Ayrıca üç nefli bir bazilikanın kalıntıları günümüze ulaşmıştır.

Eski yazılı kaynaklar arasında sadece Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı el yazmasında adından söz edilen Cmerki Manastırı, bu esere göre, Meryem Ana’ya adanmıştır ve manastırın 830-840’larda kurulmuş olduğu tahmin edilmektedir. Cmerki Manstırı erken ve geç ortaçağlarda faaliyetlerini sürdürmüştür. Ancak 1080’deki Kveli Kalesi Savaşı’ndan sonra Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Büyük Selçuklular tarafından hem Cmerki Manastırı hem de bölgedeki diğer dinsel yapılar yağmalanmış ve yakılmıştır. Bu tarihten sonra Cmerki Manastırı’ndaki dinsel faaliyetlerin bir daha yenilenmediği sanılmaktadır (8:50; 9:48).

Cmerki Kilisesi, bugünkü köy yerleşmesinin hemen kıyısında yer alır. Bu kiliseden geriye sadece kalıntılar kalmıştır. Bu kalıntılardan kilisesinin üç bölümden oluşan bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. Yapının kuzeybatı bölümü görece sağlam kalmıştır. Sunağın oval kısmı neredeyse temele kadar yıkılmıştır. Kilisenin üç nefli bir bazilika olduğu söylenebilir (9:48).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye (Osmanlıca) 1927.
3. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (birinci baskı 1927) .
6. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları  (Gürcüce), Tiflis, 2017.