ANAKERTİ (Gürcüce: ანაკერტი; okunuşu: “anak’ert’i”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin iline bağlı Ardanuç ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Cevizlik olarak değiştirilmiştir. Köyün yeni adı bazı kaynaklarda Cevizli olarak da geçer.
Anakerti, Ardanuç kasabasının 20 km kuzeydoğusunda yer alır. Çevresinde Ança (İncilli) ve Ançgora (Anaçlı) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen eski adı Anakerti’dir. Bazı Gürcüce kaynaklarda Anagerti (ანარგეთი) ve Anagerti (ანაგერთი) olarak da geçer. Bu yer adı Türkçeye Anakerd (آناكرد), Anakert olarak girmiştir (1:115). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Anagert (Анагерт) olarak kaydetmiştir (2). Rus idaresi sırasında Klarceti ve Şavşeti bölgelerini dolaşan kültür tarihçisi Niko Mari köyün adını Anakerti (ანაკერტი) biçiminde yazmıştır (3:246).
Anakerti’nin anlamı konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Tarihsel Tao bölgesindeki Panaskerti gibi, “kerti” kelimesiyle biten bir yer adı olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, Osmanlı kayıtlarında da geçen Anaketi (ანაკეთი), Panaketi (ფანაკეთი) gibi yer adları vardır (4:III.362, 372).
Anakerti’de Çikori (ჭიკორი), Sapseti (საფსეთი), Barnepi (ბარნეფი), Napudzari (ნაფუძარი), Golati (გოლათი), Gobihota (გობიხოტა), Kuleshevi (ყულესხევი), Palati (ფალატი), Patara Anargeti (პატარა ანარგეთი) gibi Gürcüce ya da Gürcüceden değişime uğramış yer adları bugün de kullanılmaktadır. Bu yer adları da Anakerti’nin tarihsel Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:181, 189).
DEMOGRAFİ
Anakerti’nin en erken döneme ait nüfusu, 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. Anakerti’nin Osmanlıların eline geçmesinden 23 yıl sonra, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı tahrir defterine göre köyde 81 hane yaşıyordu. Köyde henüz Müslüman olmuş aile yoktu ve 81 hane de Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. Her hanenin 5 kişiden oluştuğu varsayılırsa, Anakerti’de 405 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Anakerti bu tarihte Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin 58 köyü içinde, nüfus açısından Klarceti ve Tanzoti köylerinden sonra üçüncü büyük köydü (5:35).
Yaklaşık 20 yıl sonra, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre Anakerti’de hane sayısı 22 düşmüştü. Bu tarihte de köyün tamamı Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. Ancak komşu köylerde Osmanlı idaresi tarafından halkın Müslümanlaştırılması başlamıştı. Hıristiyan nüfusun dininin değiştirilmesi üzerine köyden 59 hane muhtemelen Gürcistan’ın iç kesimine göç etmiş olmalıdır. Bu sayı köyün nüfusunun yaklaşık % 73’ünün köyden ayrıldığını göstermektedir (5:35).
Uzun zaman sonra, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tespitinde Anakerti köyünde 58 hane ve 155 erkek nüfus kaydedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda Anakerti’de 310 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Her hanenin ortalama 5,3 kişiden oluşması, köyde aile yapısının kalabalık olmadığını göstermektedir. Göçten dolayı 1595 yılında küçük bir köy haline gelmiş olan Anakerti’nin zaman içinde yeniden büyükçe bir köye dönüştüğü görülmektedir (6:38).
Anakerti köyünün nüfusu, kadın ve erkek birlikte ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre köyde 59 hanede 330 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Hane başına ortalama 5 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Anakerti, Ança, Ançkora ve Opiçala köylerini de kapsayan Ança nahiyesinin bir köyüyü ve bu nahiyenin nüfusunun tamamı da Gürcülerden oluşuyordu (2; 7:25).
Köyün Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre Anakerti’nin nüfusu 88 hanede yaşayan 398 kişiden ibaretti. Bu tespitte nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (8). 1886 yılında Gürcülerin yaşadığı köyün nüfusunun bu tarihte “Türk” olarak kaydedilmesi dikkat çekicidir. Bu durum ancak asimile olmuş Gürcülerin “Türk” olarak yazılması ya da demografik yapının tamamen değiştirilmesiyle açıklanabilir.
Anakerti adının değiştirmesinden bir yıl sonra, 1926’da yapılan tespite göre köyün nüfusu 75 hanede yaşayan 376 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte köyde 6’sı erkek ve 3’ü kadın olmak üzere 9 yabancı yaşıyordu (9:141, 147). 1935 genel nüfus sayımında “Cevizli” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 451 kişiye yükselmişti (10:71). Günümüzde köyde yaklaşık 90 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Klarceti bölgesindeki eski yerleşmelerden biri olan Anakerti’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte adı 5. yüzyıldaki olaylarda geçer. Gürcü kralı III. Bakur (5. yüzyıl), din değiştirmesi için karısı Şuşanik’e ettiği eziyetlerle tanınan Prens Varsken’i Anakerti’de cezalandırmıştır (11:31). Bu tarihsel olay, Anakerti’nin erken orta çağda Gürcü Krallığı’nın sınırları içinde kaldığını göstermektedir.
Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı yönetiminde kalan Anakerti, bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago‘nun (1268-1625) sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın ortasında köyü Osmanlılar ele geçirdi. Bu tarihte kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlanan Anakerti, nüfus açısından Klarceti ve Tanzoti‘den sonra nahiyenin üçüncü büyük köyüydü. Daha sonra Çıldır Eyaleti’nin sınırları içinde yer aldı. Aynı yüzyılda köy Anakerti adıyla kilise kayıtlarında da geçer. Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti (1696–1757) Anakerti’den “büyük ve güzel bir kasaba” olarak söz etmiştir (11:25).
Uzun süre Osmanlıların yönetiminde kalan Anakerti, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinde, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Ança nahiyesinin dört köyünden biriydi. Bu nahiyenin diğer köyleri Ança, Ançkora ve Opiçala da Anakerti gibi birer Gürcü köyüydü (2). Rus idaresi sırasında, 1904 yılında bölgeyi dolaşan Niko Mari, Anakerti hakkında önemli tespitler aktarmıştır.
Anakerti, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali devam ederken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (12:II.41).
Anakerti’nin adı 1925 yılında Cevizlik olarak değiştirilmiştir. Buna rağmen geç tarihe kadar resmî kayıtlarda yeni adının yanında eski adı da “Cevizlik (Anagert)” biçiminde kullanılmıştır (13). Anagert ya da Anakert adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır.
TARİHSEL YAPILAR
Anakerti’de varlığı bilinen başlıca tarihsel yapılar kilise ve kale ya da kuledir. Söz konusu kiliseye ait olduğu tahmin edilen kalıntı, köyün merkezinin 500 metre güneydoğusunda bulunmaktadır. Bir köy kilisesi olan Anakerti Kilise’nin harç kullanılarak inşa edilmiş olduğu bu kalıntıdan anlaşılmaktadır. Kilisenin bulunduğu yeri köylüler “Ziyaret” olarak adlandırmaktadır. Klarceti bölgesindeki eski ibadet yerlerinin Osmanlı döneminde “evliya” ya da “yatır” sayılıp “ziyaret” yeri olarak kabul edildiği bilinmektedir (5: 95; 14:128).
Anakerti Kalesi ya da Anakerti Kulesi, köyün merkezinin 500 metre kuzeyinde, Samzkaro Deresi’nin sağ kıyısında moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Bu yapıdan günümüze duvar parçaları (14 x 5,5 m) kalmıştır. Bu duvarların kalınlığı 80 cm’dir. Köylüler bu yapıyı kilise olarak adlandırmaktadır; ancak yapısal özelliği açısından bunun bir kilise olma ihtimali yoktur. Bu yapının savunma amaçlı inşa edildiği anlaşılmaktadır. Yapının gözetleme ya da savunma amaçlı kule ya da küçük bir kalenin kulesi olması gerekir (5:95 ;14:290).
Köylülerin verdiği bilgiye göre, Anakerti’nin Aşale adlı mahallesinde, mahallenin merkezinde, yolun kıyısında eskiden bir kilise bulunuyordu. Ne var ki belli başlı kaynaklarda bu yapıdan söz edilmemiştir (5:95).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci baskı 1911, Petersburg, Rusça).
4. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-İngilizce-Türkçe), Tiflis, 2019.
8. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
10. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
11. ^ Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013.
12. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
13. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
14. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 