Matsalaheti

MATSALAHETİ (Gürcüce: მაცალახეთი ya da მაწალახეთი; okunuşu: “matsalah’eti”ya da “mats’ax’aleti”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Naldöken olarak değiştirilmiştir.

Matsalaheti, Ardanuç’un kuzeyinde yer alır. Kasabaya 3 km uzaklıktadır. Yakın çevresinde, Ardanuç kasabası dışında, Batsa (Yolüstü), Haveti (Boyalı), Bica (Tütünlü), Unishevi (Kızılcık), Ahiza (Ferhatlı) ve Suagara (Soğanlı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Matsalaheti’dir. Bu yer adı Gürcüceden Türkçeye Mazalahat (مازالاخات), Masalahet biçiminde girmiştir (1:114; 2). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar köyün adını Gürcüce yazılışa uygun biçimde Matsalahet (Мацалахет) olarak kaydetmiştir (3).

Köyün eski adının anlamına ilişkin belli başlı kaynaklarda bilgi yer almamıştır. Bununla birlikte bu yer adının Gürcüce -eti (-ეთი) sonekiyle bitmesi ve köyde Opçaleti (ოპჭალეთი), Morkoli (მორკოლა), Hantieti (ხანთიეთი) gibi mevki adları, buranın tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğuna işaret etmektedir (4:187).

DEMOGRAFİ
Matsalaheti köyünün en erken döneme ait nüfusu 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine dayanır. Bu defterdeki kayda göre Matsalaheti’de 10 hane yaşıyordu. Nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. Her hanenin ortalama 5 kişiden oluştuğu kabul edilirse, köyün nüfusunun 50 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. O dönem için de Matsahaleti’nin küçük bir köy olduğu söylenebilir. Yaklaşık 20 yıl sonra, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre Matsalaheti’nin nüfusu artmış, 10 haneden 16 haneye çıkmıştır. Bu tarihte de köyün tamamı Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. Osmanlıların eline geçmesinden uzun süre sonra da burada henüz İslam dinine kimsenin geçmediği görülmektedir (5:36).

Osmanlı idaresinin ilk modern nüfus sayımı olan 1835 yılı tespitine göre Matsalaheti’de 12 hanede 34 erkek yaşıyordu. Osmanlı idaresi geleneksel olarak sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı Matsalaheti’nin toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyün nüfusunun 68 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Matsalaheti’nin nüfusunun yaklaşık 250 yıl sonra bile 1595 yılı seviyesinde kalmış olması dikkat çekicidir. Bu durum, Osmanlı yönetimi sırasında muhtemel bir göçle ilişkili veya başka bir nedene bağlı olabilir (5:38).

Üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) köyü ele geçiren Rusların 1886 yılındaki tespitine göre Matsalaheti’de tamamı “Türk” olarak kaydedilmiş olan 128 kişi yaşıyordu (3). Bu tespit, Osmanlı döneminde Matsalahet’nin demografik yapısının değişmiş olduğunu göstermektedir. 16. yüzyılın sonlarında Türklerin Hıristiyan olmadığından hareketle, bu dönemde Matsalaheti’de nüfusun Türklerin dışında bir halk olduğu, bölgenin tarihsel Gürcü yerleşmesi olması dolayısıyla da bu nüfusun Gürcülerden oluştuğu söylenebilir. Bundan dolayı “Türk” olarak kaydedilmiş nüfusun Müslümanlaşmış ve asimile olmuş Gürcüler olması olasılığı vardır. Nitekim daha geç tarihte, 1907 yılında, Rus idaresinin tespitine göre köyün nüfusu 151 Müslüman Gürcüden oluşuyordu (6:41).

Köyün Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 nüfus cetveline göre “Mazalahet” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu, 35’i erkek ve 46’sı kadın olmak üzere, 21 hanede yaşayan 81 kişiden oluşuyordu (7). 1886 ve 1907 yıllarına ait nüfusla kıyaslandığında, Rus idaresi sırasında köyün büyük ölçüde boşaldığı görülmektedir. Daha sonra köyün nüfusu biraz artmış, 1935 yılında 88 kişiye ulaşmıştır (8:290). Günümüzde köyde yaklaşık 40 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Matsalaheti köyünün kuruluşuna ilişikin kesin bir bilgi mevcut değidir. Bununla birlikte, köydeki kilise kalıntısı ve köyün adının 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde yer alması, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (4:100). Osmanlılar Matsalaheti’yi 16. yüzyılın ilk yarısında ele geçirdi. Bundan dolayı bölgeyi kapsayan idari birim Gürcistan vilayeti olarak adlandırıldı. 1574 tarihli kayda göre Matsalaheti, Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesinde yer alıyordu.

Matsalaheti, üç yüzü yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde köy Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Bica nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) köylerinden biriydi (3).

Matsalaheti, I. Dünya Savaşı’ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve Matsalaheti bu şekilde Türkiye’ye katılmış oldu. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Gürcistan’ı işgal etmiş olan Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla köy Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Matsalaheti, Türkiye’ye bırakıldıktan bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasının (sonra vilayet) Ardanuç nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (7). 1935 yılında ise, Çoruh vilayetinin (sonradan Artvin vilayeti) Artvin kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyü olarak geçer (8:290).

Matsalaheti / Mazalahet’in adı 1925 yılında Naldöken olarak değiştirildi. Buna rağmen geç tarihe kadar resmî kayıtlarda yeni adının yanında eski adı da “Naldöken (Masalahet)” biçiminde kullanıldı (2). Masalahet adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Matsalaheti’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı Matsalaheti Kilisesi’dir. Günümüze kalıntıları ulaşan kilise, Naldöken köyünün 1,5 km doğusunda bulunuyordu. Bugüne kalan yapı malzemesinden kilisenin harç kullanılarak inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bir köy kilisesi olan Matsalaheti Kilisesi’nin planını iki metre uzunluğundaki duvar temeli ile mevcut diğer kalıntılardan tespit etmek mümkün olmamıştır (4:100).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ 1980 Genel Nüfus Sayım, Ankara, 1981. 
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^  Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Nurşen Gök,Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.