HEZOR (Gürcüce: ხეძორი; okunuşu: “h’edzori”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Hızarlı olarak değiştirilmiştir.
Hezor, Artvin‘in güneyinde yer alır. Artvin kentine 52 km uzaklıktadır. Bir vadide yer alan Hezor ile Çoruh Nehri arasında Baketi (Dikmenli) köyü bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Hezor’dur (1:137). Nitekim 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde de Hezor (خذور) biçiminde yazılmıştır (2:VIII.358). Hezor Gürcüce kaynaklarda Hedzori (ხეძორი) olarak geçer (3:193). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyü Hedzor (Хедзор) olarak kaydetmiştir (4).
Hezor veya Hedzori adının anlamına dair belli başlı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Bu yer adının bir parçası olan “zor” (ձոր), eski Ermenice bir kelime olup “geçit”, “kanyon” ve “vadi” anlamlarına gelir. Hezor köyünün bir vadide yer alması, “zor” kelimesinin anlamına uygun düşmektedir. Hezor adındaki “he” (ხე) ise, Gürcücede “vadi” anlamına gelen “hevi” (ხევი) kelimesinden kısalma yoluyla ortaya çıkmış olmalıdır. Tao bölgesi sınırında bulunan köyün “Hevi” adına, buraya sonradan Ermenilerin yerleşmesiyle aynı anlamdaki “zor” kelimesi eklenmiş, Gürcüce-Ermenice karışımı “Hevi-Zor” / Hezor ortaya çıkmış olabilir. Hezor’da Dalauri (დალაური), Çarakani (ჭარაკანი), Çançahi (ჭანჭახი), Medrosaho (მედროსახო), Talaheti (ტალახეთი), Tsotsolebi (წოწოლები), Çahtadzori (ჯახტაძორი), Hoskami (ხოსკამი), Avazani (ავაზანი), Çimaki (ჭიმაკი) gibi mevki adları da bu olasılığı desteklemektedir.
DEMOGRAFİ
Hezor’un görece erken döneme ait nüfusu, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 83 hanede 312 kişi yaşıyordu (2:VIII.359). Bundan on yıl sonra, Rusların 1886 yılında yaptığı tespite göre Hezor’un nüfusu 361 kişiden oluşuyordu. Bu dönemlerde Baketi köyünün Hezor’un bir mahallesi olduğunu da belirtmek gerekir. Bu tespitte nüfusun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (4). Köyün adından ve buradaki mevki adlarından hareketle Gürcü-Ermeni yerleşmesi olduğu tahmin edilen Hezor’un demografik yapısının Osmanlı döneminde değişmiş olduğu görülmektedir.
Klarceti bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan tespite göre, Hezor’un nüfusu 46 hanede yaşayan 109 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de köyün nüfusunun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (5). 1876 ve 1886 yıllarıyla kıyaslandığında köyün nüfusunun iyice azalmış olduğu görülmektedir. Rus idaresindeki Hezor’dan Osmanlı ülkesine göç buna yol açmış olmalıdır. Nitekim 1926 yılında yapılan tespitte köyün nüfusunun 247 kişiye ulaşması, göç edenlerin geri döndüğüne veya köye yeni bir nüfusun yerleştirildiğine işaret etmektedir (6:141). Günümüzde köyde yaklaşık 110 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Hezor, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlılar bu köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bu bölgeye hakim olan ve diğer bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. Daha sonra Çıldır Eyaleti içinde yer alan Hezor, 19. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon vilayetinin Lazistan sancağında Livana kazasının köylerinden biriydi. 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre, Osmanlı idaresi vergi almak amacıyla köyde 60 öküz, 70 inek, 10 at, 500 keçi ve 336 koyun tespit etmişti (2:VIII.359).
Hezor, bu tarihten bir yıl sonra başlayan 93 Harbi’nin (1877-1878) sonucunda Çarlık Rusya’sının eline geçti. Rus idaresinde Hezor, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazada Gurcani (Derinköy) nahiyesinin beş köyünden biriyidi (4). Hezor köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Hezor Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Hezor, Artvin livasının (sonra vilayet) merkez kazasında Sirya (Tsria) nahiyesinin bir köyüydü (5). Bu sırada Baketi köyü de Hezor’un bir mahallesiydi. 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Hezor ve Baketi iki ayrı köy olarak geçer (8:69). Bir süre sonra Baketi köyü Hezor’a bağlanmakla birlikte, 1944 yılında bu iki yerleşme yeniden ayrı köyler haline getirilmiştir (1:70).
Hezor veya Hedzori adı Türkçe olmadığı için 1925 yılında Hızarlı olarak değiştirilmiştir (6:141). Hezor adıyla benzerliğinden dolayı köye Hızarlı adı verildiği anlaşılmaktadır. Adının değiştirilmiş olmasına rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Hızarlı (Hezor)” biçiminde resmî kayıtlarda uzun süre kullanılmıştır (9).
KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
3. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 