Çakvelta

ÇAKVELTA (Gürcüce: ჩაქველთა; okunuşu: “çakvelta”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşmelerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Şenocak olarak değiştirilmiştir.  

İmerhevi vadisinin köylerinden biri olan Çakvelta, Şavşat’ın 25 km kuzeybatısında yer alır. Çevresinde Turmaneti (Kayabaşı), Ahaldaba (Tepeköy), Sinkoti (Küplüce), Cvarishevi (Sebzeli) ve Svirevani (Dutlu) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı, Çakvelta’dır. Türkçe kaynaklarda Çakolta biçiminde geçer (1:89). Adının bu şekli alması, Osmanlıca Çakvelta’nın (چاكولتە) yanlış okunmasından kaynaklanmış olmalıdır. 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra başlayan Rus idaresi sırasında Çakvelta Svirevani köyünün mahallesi olarak kaydedilmiştir (2:13). Sırasıyla 1890’ların başında ve 1904 yılında Şavşeti bölgesini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ile kültür tarihçisi Niko Mari de bu yerleşmenin adını Çakvelta  (ჩაქველთა) biçiminde yazmışlardır (3:296; 4:159).

Bir Gürcü yerleşmesi olan Çakvelta’nın adı, Gürcistan’da bir köy olan Çakvi’den türemiş olmalıdır. Öte yandan bu yer adı Çakvelmta’dan değişime uğramış da olabilir. Köyün adının anlamı “Çakvililer” ya da “Çakvili Dağı” olarak verilebilir. Çakvelta, Kobuleti’nin bir köyü olan Çakvi’den gelen insanlar tarafından kurulmuş ve bundan dolayı bu şekilde adlandırılmış olamlıdır. Köydeki Tsihiskeli (ციხისყელი), Ahostavi (ახოსთავი), Tskarogverdi (წყაროგვერდი), Lazienti (ლაზიენთი), Çakidulay (ჩაკიდულაი), Venahi (ვენახი), Kvesauri (კვესაური), Dzuareti (ძუარეთი), Şuagza (შუაგზა), Kargikana (კარგიყანა), Didkanebi (დიდყანები), Buntokana (ბუნთოყანა), Dariebi (დარიები), Grzelay (გრძელაი), Didienti (დიდიენთი), Gozaliienti (გოზალიენთი), Zedaurebi (ზედაურები), Konkladziri (კორკლაძირი), Naçargali (ნაჭარგალი), Zehmogani (ზეხმოგანი), Çimageti (ჩიმაგეთი) gibi mevki adları da Çakvelta’nın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:192)

DEMOGRAFİ
Son iki yüz yıl içinde belli başlı kaynaklarda Çakvelta’nın ayrı bir köy olarak nüfusu yer almamıştır. Rusların 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçirmesinden yaklaşık on yıl sonra, 1886 yılında yaptıkları nüfus sayımında Çakvelta, Svirevani köyünün altı mahallesinden biriydi. Bu tarihte Svirevani‘nin nüfusu 72 hanede yaşayan 453 kişiden oluşuyordu. Köyün nüfusun tamamı, dolayısıyla Çakvelta mahallesinin nüfusu Gücü olarak kaydedilmiştir (2:13; 6). Bu verilere göre köyde hane başına düşen ortalama nüfusun yaklaşık 6 kişi olduğu görülmektedir. Svirevani köyünün nüfusunun altıda birinin Çakvelta’da yaşadığı varsayılırsa, buranın nüfusunun yaklaşık 75 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu tarihten sonra, 1893’te köyü gezmiş olan Zakaria Çiçinadze, Çakvelta’yı Gürcücenin konuşulduğu köyler arasında saymış ve köyden 12 hanenin (72 kişi) göç etmiş olduğunu belirtmiştir (3:296; 7:140). 

Şavşeti bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922’de Svirevani’de 98 hanede 679 kişi yaşıyordu. Büyük bir olasılıkla köy bu tarihte de altı mahalleden oluşuyordu. Bu nüfusun altıda birinin Çakvelta’da yaşadığı kabul edilirse, Çakvelta’nın nüfusunun yaklaşık 113 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu tarihte de Svirevani köyünün ve  Çakvelta mahallesinin nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (8).

TARİHÇE
Çakvelta’da bulunan ve 9-10. yüzyıldan kaldığı tahmin edilen Bara Kalesi, köyün çok eski bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir. Kalenin inşa edildiği tarihte Şavşeti bölgesi Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılda Büyük Selçuklularca istila eden bölge daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Prensliği sınırları içinde kaldı. Çakvelta, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti ve üç yüzyıldan fazla bir süre Osmanlı egemenliği altında kaldı.  

93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçen Çakvelta, Çarlık idaresinde Artvin saçağının (okrug) Şaşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı Svirevani köyünün bir mahallesiydi. Bu mahalleler, Çakvelta dışında, merkez mahalle olan Svirevani, Gudalidze, Davitidze, Cvarishevi ve Parnuhi‘dir (6; 2:13). Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, 1890’ların başında İmerhevi vadisinde 36 yerleşme (köy) adı saymıştır. Bunlardan biri Çakvelta’dır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre Çakvelta’nın yakınında, vadi içinde küçük bir kilise bulunuyordu (3:296). 1904 yılında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Niko Mari de Svirevani köyünün altı mahalleden oluştuğunu yazmıştır. Bu mahalleler Çakvelta, merkez mahalle olarak Svirevani, Daviteti, Parnuhi, Kutaleti ve Cvarishevi adlarını taşıyordu (4:159).

Çakvelta, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında, 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II,41). Çakvelta uzun süre Dutlu (Svirevani) ve Kayabaşı (Turmanidze) köylerinin bir mahallesiydi. Geç tarihte, 1980’lerde köy statüsüne sahip olmuştur.

TARİHSEL YAPILAR
Çakvelta’da bilinen tek tarihsel yapı Bara Kalesi’dir. Kireç harcıyla inşa edilmiş olan Bara Kalesi, Çakvelta ve Cvarishevi sınırında yer aldığı için Çakvelta Kalesi ve Cvarishevi Kalesi olarak da bilinir.  Orta büyüklükte (87 × 25 m) bir kale olan Bara Kalesi, deniz seviyesinden 982 metre yükseklikte yer alır.  Köyün 2,2 km kuzeydoğusunda, İmerhevi Deresi’nin sol kıyısında, kayalık bir tepede inşa edilmiş olan Bara Kalesi’nin yapısal özelliklerine bakılarak  9-10. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Dört kulesi bulunan kalenin bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Bara Kalesi’ndeki farklı malzemenin varlığı, zaman zaman saldırılar sonucunda büyük ölçüde yıkılmış, geç ortaçağda onarılmış olduğunu göstermektedir (10:314; 11:61).

BARA KALESİ
İmerhevi vadisi, Şavşat Çayı vadisinin en önemli kollarından biridir. Bu bölge, Şavşat’ın kalelerle sağlanan genel savunma sisteminin bir parçasıdır. Öte yandan girişi ayrıca kontrol edilebilen bir yerdir.
Bu sistemin bir parçası olarak İmerhevi Deresi’nin orta kesiminde ve sol kıyısında yer alan Bara Kalesi, Çakvelta Deresi ile İmerhevi Deresi’nin birleştiği nkotada, vadiye doğru uzanan yüksekçe irice kayalık bir tepede inşa edilmiştir. Bu noktadan İmerhevi vadisinin dört tarafının her yeri gayet iyi göründüğü gibi, Şavşat Çayı havzası da hayli uzak bir noktaya kadar görüş alanı içinde kalmaktadır. Kale, Bazgireti Deresi’nin orta kısmında bulunan Hevtsvrili, İmerhevi vadisinin girişini kapatan İphrevi, Tsepta (Ustamisi) ve diğer kaleleri de dorudan görmektedir. Bu şekilde Bara Kalesi, tarihsel Şavşeti bölgesinin genel savunma sistemine dahil olmaktadır.
Bara Kalesi, Arsiani Dağları vadisine doğru uzanan eğimli arazinin doğal olarak ortaya çıkmış olan kayalık siteminin bir ucunda özel olarak inşa edilmiştir. Kale deniz seviyesinden 982 metre yükseklikte yer almaktadır. Kalenin güney kısmında, Çakvelta Deresi tarafındaki uzun kenarı, çok dik biçimde inen kayalığa oturtulmuştur ve bu kısımdan kaleye ulaşmak imkânsızdır. Batı tarafı da aynı konuma sahiptir. Kuzey tarafındaki eğilimli arazi ise, giderek düzleşir ve İmerhevi Deresi’ne doğru iner. Kalenin doğu kısmına gelince; bu taraf görece alçak, kayalık bir yamaçta yer almaktadır. Kalenin sadece kuzeydoğu tarafında, ulaşımı oldukça zor dar bir yolu vardır.
Bara Kalesi’nin planı tamamen kayalık arazi yapısına uygun olarak belirlenmiştir. Dış hatları arazinin bu yapısıyla belirlemiş olan kale, uzun bir yapıya sahiptir ve arazi yapısına uygun biçimde, kuzeydoğudan güneybatı yönünde uzanmaktadır. Kalenin inşa edildiği kayalık tepe, bir semeri andırmaktadır ve karşı karşıya duran yüksek kayalık yükseltide iki kule bulunmaktadır. Kulelerin arasında kalan mekânı kalenin surları çevrelemektedir.
Kalenin iki ayrı yapısal dönemi olduğu mevcut verilerden anlaşılmaktadır. Kalenin erken dönemde (9-10. yüzyıl), Gürcü krallığı zamanında inşa edilmiş olan güney ve kuzey sur duvarları günümüze daha sağlam biçimde ulaşmıştır. Burada sur duvarlarının birbirinden tamamen farklı iki örgüsüyle karşılaşılmaktadır. Erken dönemde görece daha muntazam ve duvarların dış yüzeyleri için daha düzgün, aynı büyüklükte taşlar seçilmiştir. Bu taşları birbirine tutturan harç da tamamen başka bir renkte ve daha beyazımsıdır. Bu taşların izlerine rastlanan yerler neredeyse temel seviyesine kadar yıkılmıştır. Sağlam kalmış kısımları en çok 40-70 cm’ye ulaşmaktadır. Kalenin inşaatında kireç harcı kullanılmıştır. Göründüğü kadarıyla kalenin erken dönem yapısı saldırı sonucunda yıkılmış ve geç ortaçağda yeni sur duvarları inşa edilmiştir. Kalenin inşasındaki ustalık da erken dönem ile geç dönem arasında büyük farklılık göstermektedir.
Kaynakça: Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011. s. 61-62.

 KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913. 
4. ^ Niko Mari,  Klarceti ve Şavşeti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Rusça; Petersburg, 1911). 
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
8. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
11. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.