NORGİELİ (Gürcüce: ნორგიელი; okunuşu: “norgieli”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Çakıllar olarak değiştirilmiştir.
Norgieli, Ardanuç kasabasının 40 km kuzeydoğusunda yer alır. Çevresinde Petobani (Hisarlı), Çedila (Bağlıca) ve Anakerti (Cevizlik) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Norgieli’dir. Gürcüce bazı kaynaklarda Norgiali olarak da geçer. Bu ad Türkçeye Norgiyel (نوركيل), Norgiyal biçiminde girmiştir (1:301; 2:115). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcüce yazılışına Uygun biçimde 1886’da Norgiel (Норгиель) olarak kaydetmiştir (3). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Niko Mari de köyün adını Norgieli (ნორგიელი) biçimde yazmış, köyün topraklarının taşlı olmasına dikkat çekmiştir (4:245-246). Norgieli adının 1925’te Çakıllar olarak değiştirilmesi, arazisinin yapısıyla bağlantılı olabilir.
Norgieli’nin anlamı konusunda belli başlı kaynaklara bilgi mevcut değildir.
DEMOGRAFİ
Osmanlılar 1551 yılında ele geçirdiği ve livaya dönüştürdüğü Ardanuç’un bir köyü olan Norgieli’nin en erken dönem nüfusu, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde 18 hane yaşıyordu. 17 hane Hıristiyan, 1 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir. Her hanenin 5-6 kişiden oluştuğu varsayılırsa, Norgieli’de 90-108 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde ise, hane sayısı aynı kalmış, ancak Müslüman hane sayısı ikiye çıkmıştı (1:35).
Osmanlı idaresinin 1835 yılında yaptığı nüfus sayımında Norgieli’de 20 hane ve 56 erkek kaydedilmiştir. Osmanlı Devleti bu dönemde sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek nüfusu kadar kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyün nüfusunun 112 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. 1574 tarihinden beri köyün nüfusunun artmamış olması dikkat çekicidir (1:38).
Norgieli’nin kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresi tarafından 1886 yılında birlikte tespit edilmiştir. Bu tespite göre köyde 32 hanede 204 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Hane başına ortalama 6,3 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. 1907 yılına gelindiğinde Norgieli’nin nüfusu, tamamı Gürcü olan 140 kişiye düşmüştü. Bu durum, 1886 yılından sonra da Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göçün gerçekleştiğini göstermektedir (3; 5:27, 42).
Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre Norgieli’de 27 hanede 164 kişi yaşıyordu. Köyün nüfusunun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (6). Kısa süre içinde köyün demografik yapısının değişmiş ve köyde hiç Gürcü kalmamış olması dikkat çekicidir. Köyün adının değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 yılında köyün nüfusu 178 kişi olarak tespit edilmiştir (7:141). 1935 yılına gelindiğinde Norgieli’nin nüfusu fazla artmamış, 211 kişiye ulaşmıştı (8:76). Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Norgieli’deki kale kalıntısı buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Öte yandan Giorgi Merçule, 951 yılında yazdığı Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı eserinde Norgieli’den Şavşeti’nin köyü olarak söz etmiştir (9).Bu el yazmasından Norgieli’nin erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde bir yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Gürcü Krallığı yönetimindeyken Norgieli, Tao-Klarceti’nin diğer yerleşmeleri gibi 1080 yılında Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunan köy, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Cakeli sülalesi tarafından yönetilen Samtshe Atabeyliği (1268-1625) içinde yer aldı. Osmanlılar 16. yüzyılın ortasında Norgieli’yi ele geçirdi. Köy, yeni kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlandı.
NORGİELİ VE ÇEVRESİNDEKİ YER ADLARI:
Bir geçitten geçerek Hozabiri’den (ხოზაბირი) Norgieli’ye (ნორგიელი) inerken:
1. Doriki (დორიკი).
2. Buğanceti (ბუღანჯეთი). Yolun sol tarafındaki köylere giden yolun başında bir çayırlık var.
3. Kollu Taş (კოლლი ტაშ) denilen yer, Samtsharo’nun (სამწხარო) yanında, Norgieli sınırları içinde, Samtskaro’nun (სამწყარო) su toplama havzasında kalıyor.
4. Urtieti (ურთიეთი). Norgieli’nin kuzeybatısında, yayan yarım saat mesafede. Burada meşe ormanı var.
5. Mukniketi (მუკნიკეთი). Hemen Anakerti (ანაკერტი) sınırında, Norgieli’nin arazisi içinde kalıyor. Burası taşlı bir arazi ve Anakerti vadisi içinde kalıyor. Kayalık tepede yapı kalıntıları var. Bu yapının kilise olduğu söyleniyor.
6. Bağlar. Burası da taşlı bir arazi. Şu anda ormanın içinde kalıyor. Eskiden burada sanırım üzüm bağları varmış. Bağlar, Mukniketi’nin hemen bitişiğinde ve iki yeri birbirinden bir kayalık ayırıyor.
7. Cogisari (ჯოგისარი). Norgieli’nin sınırları içinde kalıyor.
8. Namori (ნამორი). Köyün hemen sınırında yer alıyor. Anakerti’nin Kasila (ქასილა) adını taşıyan mezrası buradan başlıyor.
9. Şaşubeti (შაშუბეთი) diye adlandırılan bir yer daha var. Ekip biçilen bir arazi burası. Köy yerleşimi içinde bulunuyor. Şu anda var olan evlerin biraz ilerisinde kalıyor.
Kaynak: Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci baskı 1911, Petersburg, Rusça), s. 245-246.
Norgieli, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağına (okrug) bağlı Ardanuç kazasının (uçastok) bir köyüydü. Bu kazaya bağlı Samtskaro nahiyesinin dört köyünden biriydi. Nahiyenin diğer köyleri olan Samtskaro, Petobani, Çedila da Norgieli gibi Gürcü köyleriydi (3).
Norgieli, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (10:II.41). Bu tarihten itibaren Ardanuç kazasının bir köyü olan Norgieli’nin adı 1925 yılında Çakıllar olarak değiştirildi. Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte geç tarihe kadar resmi kayıtlarda “Çakıllar (Nergiyal)” biçiminde kullanılmıştır (11). Halk arasında ise Norgieli/Norgiyel adı bugün de kullanılmaktadır.
NORGİELİ KALESİ
Norgieli köyünde varlığı bilinen tek tarihsel yapı, 1270 metre yükseklikte yer alan Norgieli Kalesi’dir. Kare planlı bir yapı olan kale, köy yerleşmesinin 700 metre güneyinde kayalık bir yamaçta yer alır. Geriye kalmış kalıntılardan Norgieli Kalesi’nin kireç harcı kullanılarak inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Eski yazılı kaynaklarda Norgieli Kalesi hakkında bilgi yoktur. Bulunduğu yer ve konumu itibarıyla bu kalıntıların bir kaleye ait olduğu kabul edilmektedir. 1904 yılında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Nikolay Marr’ın Norgieli köyün yakınlarında ne olduğuna karar veremediği kalıntılar, Norgieli Kalesi’nden geriye kalmış bu küçük bölümler olmalıdır.(12:101; 13:301).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikidze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça)
4. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci baskı 1911, Petersburg, Rusça).
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Giorgi Merçule, Grigol Hantsteli’nin Yaşamı (Gürcüce), 32. Bölüm.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
11. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
12. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
13. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 