Melo

MELO (Gürcüce: მელო; okunuşu: “melo”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Sarıbudak olarak değiştirilmiştir.

Melo, Artvin kentinin güneybatısında yer alır. Bu kente 55 km uzaklıktadır. Çoruh Nehri’nin sol kollarından biri olan Melo Deresi vadisinde bulunmaktadır. Melo, Artvin ilçesinde, Artvin kenti ile Yusufeli ilçesi arasında Çoruh Nehri’nin sol kıyısında yer alan altı köyden biridir.

TARİHÇE
Bugün Sarıbudak adını taşıyan köyün eski adı, Melo’dur. Nitekim Gürcüce kaynaklarda Melo (მელო) olarak geçer (1:604). Bu yer adı Türkçe kaynaklara da Melo (مەلو) olarak girmiştir (2:190; 3:122). Bununla birlikte, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Mila (میلا) adıyla kaydedilmiştir (4:VIII.356).

Bir Gürcü köyü olan Melo, köyün sakinleri adlandırmasıyla “Melo Keda” (მელო ქედა / ქვედა: Aşağı Melo) ve Zemo Melo” (ზომო მელო: Yukaru Melo) adıyla iki kısma ayrılmaktadır. Köyde Aznauri (აზნაური), Kurdadze (ქურდაძე), Dohçireti (დოხჭირეთი), İmlieti (იმლიეთი), Çimçimi (ჭიმჭიმი), Tsiskvilis Hev (წისქვილის ხევი), Naomari (ნაომარი), Natadzrevi (ნატაძრევი), Didube (დიდუბე), Perdi (ფერდი), Tsotsolati (წოწოლათი), Sasople (სასოფლე), Çala (ჭალა), Sadileti (სალილეთი), Sahrehevi (სახრეხევი) gibi Gürcüce yer adları buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu işaret etmektedir. Bununla birlikte köyde uzun süredir Gürcüce konuşulmamaktadır. Gürcü dilinin 19. yüzyılın ortalarından itibaren unutulmaya başladığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte pek çok Gürcüce kelime günümüzde de bilinmektedir (1:57, 200; 5:188).

Melo, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Klarceti, Gürcü Krallığı’nın prensliklerinden biriydi ve bu prensliğin merkezi Artanuci idi. Çoruh Nehri’nin sol kollarından biri olan Melo Deresi kıyısında yer alan Melo köyü, orta çağda, Artvin‘den Parhali‘ye giden en kısa yolun üzerinde bulunuyordu. 10. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilen Melo Kalesi, bu yolun geçtiği Melo vadisini koruyordu. Osmanlılar Melo köyünün de bulunduğu bölgeyi 16. yüzyılın ilk yarısında Gürcülerden ele geçirdi (6:66-67; 1:56-57). Melo, Osmanlı yönetiminin daha sonra ihdas ettiği Çıldır Eyaleti içinde Livane sancağına bağlıydı. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin 1835 tarihli Livane sancağı nüfus defterinde köyün adı geçmemektedir (7:15).

Melo, 19. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon Vilayeti’ne bağlı Lazistan sancağının sınırları içinde yer alıyordu. Bu sancağa bağlı Livana kazasının köylerinden biriydi. 1876 Trabzon vilayeti salnamesinde Mila (میلا) adıyla geçen olan köyde 93 hanede 312 kişi kaydedilmiştir. Ancak bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun 624 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Büyük bir köy olan Melo’da başlıca geçim kaynağı tarımdı. Köyde bu tarihte hayvan varlığı olarak 3 merkep, 250 öküz, 200 inek, 10 at, 112 keçi ve 500 koyun tespit edilmiştir (4:VIII.357). Ruslar 93 Harbi’nin ardından Tao-Klarceti bölgesini ele geçirip Çarlık Rusya ile Osmanlı Devleti arasında yeni sınır belirlenince, Melo Osmanlı topaklarında kaldı. Bu sırada Erzurum Vilayeti’nin Kiskim kazasına bağlandı (2: 190).

Melo, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Melo köyünü de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (8:II.489).

Artvin vilayetindeki 1925 yılından köylerin çoğunun adı değiştirildiği zaman, Melo Yusufeli kazası sınırları içinde bulunuyordu ve Erzurum vilayetine bağlıydı. Bundan dolayı köyün adı değiştirilmeden kaldı. 1935 genel nüfus sayımında “Melo” olarak kaydedilmiş olan köy, Çoruh vilayeti’nin Artvin kazasında Sirya nahiyesine bağlıydı. Köyün nüfusu 902 kişiden oluşuyordu (9:277). Melo “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Sarıbudak olarak değiştirildi (9:721). Bugün Ballıüzün adını taşıyan Dirink köyü, 1957 yılına değin Melo köyünün bir mahallesiydi.

Melo Kalesi, köyde tespit edilmiş olan tek tarihsel yapıdır. Kale, köyün batısında yüksek bir kayalığın üzerinde inşa edilmiştir. Güneyinde yüksek bir kule bulunmaktadır. Melo Kalesi’nin surlarının bir kasımı yıkılmıştır. Kale, kaba taşlarla kireç harcı kullanılarak inşa edilmiştir. Melo Kalesi’nde iki ayrı döneme ait yapı malzemesi fark edilmektedir. Kalenin 9-10. yüzyıllarda, Gürcü Krallığı döneminde inşa edildiği, daha geç tarihte elden geçirilerek yeniden kullanıldığı tahmin edilmektedir. Melo Kalesi, Artvin’den Parhali’ye giden en kısa yolun önemli bir kısmını kontrol ediyordu (1:56-57; 5:111).

KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 122.
4. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce), 2002.
7. ^ Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 cilt.
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.