KARTLA (Gürcüce: ქართლა; okunuşu: “kartla”), Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Tütüncüler olarak değiştirilmiştir.
Kartla, Artvin kentinin 21 km kuzeybatısında, deniz seviyesinden oldukça yüksek bir yerde yer alır. Bulunduğu yerden Klarceti ve Şavşeti’nin büyük kısmı görünmektedir. Kartla’nın çevresinde Omana (Ormanlı), Thlazori (Zorlu) ve Avana (Avcılar) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen eski adı Kartla’dır. Bu ad Türkçeye Gürcücesine uygun biçimde Kartla (قارطلە) olarak girmiştir (1:VIII.352). Rus idaresi de 1886 tarihli nüfus sayımında köyün adını, aynı biçimde Kartla (Картла) olarak kaydetmişlerdir (2). Türkçe kaynalardaki Kartla (قارطلا) yazılış biçimi daha sonra da korunmuştur (3:112; 4:431).
Bir Gürcü köyü olan Kartla’nın adı Gürcistan’ın tarihsel bir bölgesi olan Kartli’den türemiştir ve “Kartli gibi olan” yer anlamına gelir. Kartla, Kartli bölgesinden gelenler tarafından kurulmuş ve geldikleri yere izafeten köye bu ad verilmiş olabilir. Gürcücede “Gürcü” anlamına gelen “Kartveli” (ქართველი) de “Kartli”den türemiş bir kelimedir (5:23).
Kartla’da Guguçuri (გუგუჭური), Zegani (ზეგანი), Çaa (ჭაა), Napudzari (ნაფუძარი), Sevaili (სევაილი), Lekta (ლეკთა), Nabeğlavi (ნაბეღლავი), Tshinvali (ცხინვალი), Shlovani (სხლოვანი), Samalavi (სამალავი), Giorgitsminda (გიორგიწმინდა), Narikari (ნარიკარი), Borikana (ბორიყანა), Çamekara (ჩამეყარა), Tskaro (წყარო), Bognari (ბოგნარი), Boslovani (ბოსლოვანი), Avazanati (ავაზანათი), Kitoncvari (კითონჯვარი), Ahoebi (ახოები), Çençikalo (ჭენჭიკალო), Muroebi (მუროები) gibi Gürcüce mevki adları da buranın tarihsel Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (6:190).
DEMOGRAFİ
Kartla’nın görece erken tarihli nüfus, Osmanlı idaresinin 1835 yılında yaptığı tespit üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 47 hane ve 125 erkek kaydedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Kartla’nın toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 250 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama 5,3 kişinin düşmesi Kartla’da ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir (7:39).
Kartla köyünün nüfusu, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde ise 43 hane ve 143 kişi olarak verilmiştir. Salnamede belirtilmemiş olmasına karşın, bu tarihte de sadece erkek nüfusun tespit edildiği bilinmektedir. Bu durumda toplam nüfus bunun iki katı, yani 286 kişi olarak hesaplanabilir. Köyde hane sayısının azalmasına karşın nüfusun arttığı görülmektedir (1:VIII.353).
Kartla’da kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 53 hanede yaşayan 419 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (2; 5:23). Hane sayısı fazla artmamışken, nüfusun yaklaşık % 47 artmış olması açıklamaya muhtaçtır. Rus idaresi köye geçici olarak yeni nüfus yerleştirilmiş olabilir. Nitekim 1907 yılına gelindiğinde, köyün nüfusu sadece 276 kişiden ibaretti (5:39). Bu kez köyünün nüfusunun 1835 yılı seviyesine gerilemiş olması, Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göçü işaret etmektedir.
Kartla’nın yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından beş yıl sonra, 1926 yılında yapılan tespite göre köyün nüfusu 33 hanede yaşayan 173 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun 90’ı erkek, 82’si kadındı (8:140). Önceki tespitlere göre köyün nüfusunun azalmış olduğu görülmektedir. Bu da Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine göçle açıklanabilir. Nitekim Hendek ilçesine bağlı Eskibıçkı köyüne “Kartla” denmesi, göç etmiş olanların buraya yerleşmiş olduğunu göstermektedir. 1935 yılına gelindiğinde “Tütücüler” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 235 kişiden oluşuyordu (9:371). Günümüzde ise köyde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Kartla’nın kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Kartla’da köyün tarihine ışık tutacak tarihi kalıntılar tespit edilmemiştir. Bununla birlikte köyün bulunduğu bölgenin antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Erkek ortaçağda ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılda Osmanlıları eline geçti. Çıldır Eyaleti içinde yer alan Kartla, 1867’de Trabzon vilayeti kurulunca, bu vilayetin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının köylerinden biri oldu. Köyde tütün başta olmak üzere tarım ve hayvancılık yapılıyordu. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre Kartla’da 10 öküz, 100 inek, 8 at, 158 keçi ve 200 koyun besleniyordu (1:VIII.353).
Kartla, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın yönetimine girdi. Rus idaresinde Batum oblastı içinde yer alan köy, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Kartla aynı zamanda Artvin kazasına bağlı bir nahiyeydi. Kartla nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Kartla köyünün yanı sıra Avana, Arhva, Gavil, Dampala, Orca, Omana, Trapeni ve Thlazori köylerini kapsıyordu. Kartla nahiyesinin nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (2).
Kartla, Birinci Dünya Savaşı sonunda Rus ordusunun çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye sınırları içinde kaldı (10:II.41).
Kartla köyü, Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra Artvin (Çoruh) vilayetinin merkez kazasına bağlandı. 1925’te, tütün üretimiyle tanınan Kartla’nın adı Tütüncüler olarak değiştirildi. Bununla birlikte köyün adı resmi kayıtlarda geç tarihe kadar “Tütüncüler (Katla)” biçiminde kaydedilmiştir (11). Halk arasında ise Kartla adı bugün de kullanılmaktadır.
Muvahhid Zeki, Kartla köyünü önemli ormana sahip yerler arasında saymıştır. Nitekim bu ormanlar günümüzde Artvin ilinde arıcılığa ayrılmış özel yerler arasında yer alır. O tarihte Kartla köyüne, Çoruh Nehri’nin sol kıyısında, nehir seviyesinin hayli yukarısından geçen bir patikayla ulaşılıyordu. Bu patika aynı zamanda Kartla köyünü Artvin kenti ile Murgul ilçesindeki bazı köylere bağlıyordu (8:36, 61).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4.^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
7. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
11. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
TAO-KLARCETİ 