ZANSULİ (Gürcüce: ზანსული; okunuşu: “zansuli”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Murgul ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Damar olarak değiştirilmiştir.
Zansuli, Murgul kasabasının güneydoğusunda yer alır. Kasabaya 11 km uzaklıktadır. Murgul kasabasının dışında çevresinde Durça (Ardıçlı), Gurbini (Petek) ve Kabarceti (Kabaca) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Gürcüce Dzansuli (ძანსული) ve Dzantsuli (ძანცული) biçiminde de yazılan Zansuli, köyün bilinen en eski adıdır. Bu yer adı Türkçeye Zansul (زانسول) olarak girmiştir (1:VIII:354; 2:119). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Dzansuli (Дзансули) biçiminde kaydetmiştir (3). Birkaç yıl sonra Murgul vadisini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze köyün adını Dzantsula (ძანცულა) diye not etmiştir (4:134).
Zansuli adının anlamı üzerine belli başı kaynaklarda bilgi yoktur. Bununla birlikte, eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyün adının Gürcüceden geldiği tahmin edilmektedir. Öte yandan İskebi (ისკები), Kaklovani (კაკლოვანი), Agara (აგარა), Çeruli (ჭერული), Gora (გორა), Gorishevi (გორისხევი), Bardnali (ბარდნალი), Kana (ყანა), Şuağeleti (შუაღელეთი), Satibi (სათიბი), Ğelekana (ღელეყანა), Hahvileti (ხახვილეთი), Dampalkana (დამპალყანა), Ahalşeni (ახალშენი), Kvabistavi (ქვაბისკარი), Didveleti (თიდევლეთი), Şeuvaliklde (შეუვალიკლდე) gibi köydeki mevki adları da buranın Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:183).
DEMOGRAFİ
Zansuli’in görece erken döneme ait nüfusu, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 56 hane ve 154 erkek kaydedilmiştir. Osmanlı idaresi geleneksel olarak sadece erkek nüfusu tespit ettiğinden dolayı, köyün toplam nüfusunu bulabilmek için erkek sayısı kadar kadın sayısı eklemek gerekir. Bunun sonucunda Zansuli’de 308 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (6:39). Bu arada hane başına ortalama 5,5 kişi düşmesi, köyde alilerin kalabalık olmadığını göstermektedir.
Yaklaşık 40 yıl sonra, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyün nüfusu 61 hanede yaşayan 174 kişiden oluşuyordu. Salnamede belirtilmemiş olmakla birlikte, bu tarihte de Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Erkek nüfus kadar kadın nüfusu eklenince, Zansuli’de 348 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (1:VIII:355). Köyün nüfusu bu süre içinde çok fazla artmamış, ancak hane başına düşen ortalama nüfus 5,7 kişiye yükselmiştir.
Yaklaşık 0n yıl sonra, 1886 yılında Rus idaresi Zansuli’de ilk kez kadın ve erkek nüfusu birlikte tespit edilmiştir. Bu tespite göre Zansuli’de 70 hanede 449 kişi yaşıyordu. Köyde yaşayanların tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Bununla birlikte köyünün nüfusunun on yılda bu kadar artmış olması, buraya yeni nüfus yerleştirilmiş olması ya da köyün sınırlarının genişletilmesiyle açıklanabilir. Rus idaresinde Zansuli aynı zamanda Artvin kazasına (uçastok) bağlı bir nahiyeydi ve yedi köyü kapsayan bu nahiyenin toplam nüfusu, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 929 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun yaklaşık % 48’i Zansuli köyünde yaşıyordu (3; 7:21). Bu sayımdan altı yıl sonra, 1892 yılında Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze köyden 20 hanenin Osmanlı ülkesine göç ettiğini yazmıştır (4:134).
Nitekim 1922 yılında köyün nüfusunun 30 hane ve 169 kişi olarak tespit edilmiş olması, Rus idaresi altındaki köyden Osmanlı ülkesine büyük bir göçün olduğunu göstermektedir. Zansuli’nin nüfusunun tamamı 1922 yılında da Gürcü olarak kaydedilmiştir (8). Dört yıl sonra, Muvahhid Zeki’nin 1926 yılında köydeki nüfusu 6 hane ve 28 kişi olarak vermesi dikkat çekicidir (9:144). Bu durum yayındaki bir yanlışla ilişkili olabilir. Nitekim 1935 yılında köyün nüfusu 534 kişiden oluşuyordu (10:98). 1922 yılı nüfusuyla kıysalandığında köyün nüfusunun bu kadar artmış olması, Zansuli’ye yeni nüfus yerleştirilmiş olmasıyla açıklanabilir. Günümüzde köyde yaklaşık 500 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Zansuli’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Bununla birlikte, köyde varlığı bilinen kilise buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlıların ele geçirdiği Gürcü köylerinde halk Müslümanlaştırıldığı için Osmanlı döneminde yeni kilise yapılmamıştır. Bu durum üzerinden Zansuli’deki kilisenin 16. yüzyıldan önce inşa edildiği, köyün de bu yüzyıldan daha eski bir yerleşme olduğu söylenebilir.
Zansuli, birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sürecinde bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago idaresindeyken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Trabzon eyaletine bağlı Lazistan sancağı sınırları içinde kaldı. 19. yüzyılın ikinci yarısında, Trabzon vilayetinin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının bir köyüydü. Başlıca gecim kaynağı tarımdı. Hayvancılıkla önemli bir yer tutuyordu; bununla birlikte 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde sadece 80 inek ve 80 öküz besleniyordu (1:VIII.355).
Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Zansuli’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Rus idaresi sırasında Zansuli, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Büyükçe bir köy olan Zansuli bu tarihte Cimşereti, Satsoblieti, Mekveleti, Sakmeleti, Hahvileti, Mere ve Çubuna mahallelerinden oluşuyordu. Zansuli aynı zamanda Artvin kazasına bağlı bir nahiyenin adıydı. Zansuli nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluğu) Zansuli köyü dışında Adurça, Bucur, Durça, Kabarceti, Korideti ve Osmali köylerini kapsıyordu (3; 7:21).
Zansuli, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41). 1922 nüfus cetveline göre Borçka kazasının Murgul nahiyesine bağlıydı (8). Murgul nahiyesinin idari merkezi olan Zansuli’nin adı 1925’te Damar olarak değiştirildi (9:144, 148). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmi kayıtlarda “Damar (Zansul)” biçiminde uzun süre kullanıldı (12). Zansul adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır.
TARİHSEL YAPILAR
Zansuli’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı Zansuli Kilisesi’dir. Kilisenin inşa edilmiş olduğu yer bugün “Kilise Tepe” olarak adlandırılmaktadır. Kiliseden bugüne sadece yıkıntılar kalmıştır. Bu yıkıntılar, bugünkü köyün merkezinin 4 km güneyinde, ormanlık bir tepede yer alır. Kilisenin olduğu yerde 3 metre uzunuluğunda bir duvarın izi kalmıştır. Bu duvar kalıntısı üzerine birkaç yapı taşı bugüne ulaşmıştır. Bu kalıntılar kilisenin harç kullanılarak inşa edilmiş olduğunu da göstermektedir (5:140). Bu yapı kalıntısından bugün bir kilisenin varlığını tespit etmek mümkün değildir. Ancak söz konusu yerin “Kilise Tepe” olarak adlandırılması, burada bir kilisenin varlığına işaret etmektedir. Bununla birlikte köyün merkezine bu kadar uzak olması, bu kilisenin ortadan kalkmış başka bir yerleşmenin dinsel yapısı olabileceği düşüncesini de akla getirmektedir.
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi: 1869−1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
8. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
10. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
12. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 