Arila

ARİLA (Gürcüce: არილა; okunuşu: “arila”), tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kısmında (Posof vadisi) yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Süngülü olarak değiştirilmiştir.

Arila, Posof kasabasının güneydoğusunda, Gürcistan sınırında yer alır ve kasabaya 21 km uzaklıktadır. Hemen yakınındaki Savaşır (Çançahi) ve Yeniköy de Gürcistan sınırının yakınında bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Arila’dır. Gürcüce olduğu bilinen ve Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği köyün adı Osmanlı kayıtlarına da aynı biçimde Arila (اريله) olarak girmiştir (1:I.329; 2:254). 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Arila (Арила) adıyla kaydetmiştir (3). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de köyün Türkçedeki yazılış biçimi korunmuş ve 1959 yılında adının Süngülü olarak değiştirilmesine kadar Arila ya da Arile biçimde yazılmamıştır (4:762; 5:295). Arila adı bu tarihten sonra da köyün yeni adıyla birlikte geç tarihe kadar resmi kayıtlarda kullanılmıştır. Bu ad halk arasında bugün de kullanılmaktadır (6).

Gürcüce Arila’nın (არილა) ne anlama geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte bu yer adı, “güneş ışını” anlamına gelen “arili” (არილი) kelimesinden türemiş olabilir. Arila ise güneşin vurduğu yer, güneşli anlamına gelir.

DEMOGRAFİ
Arila’nın en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanılarak verilebilir. Bu tarihte Arila, Aşağı Arila (Arila-i Sufla) ve Yukarı Arila (Arila-i Ulya) adı altında iki ayrı köy olarak kaydedilmiştir. Bu defterde iki köyde toplam 38 hane kaydedilmiştir. Bu kayıttan o döneme göre Arila’nın büyük bir köy olduğu anlaşılmaktadır. Her hanenin 5 kişiden oluştuğu kabul edilirse, Arila’da 190 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Vergi yükümlüsü olarak Eliazar, Batata, Petre, Vardzel, Gogina, Revaza, Varazgul, Gogiça, Elia ve Enuka gibi erkek adları kaydedilmiştir. Köydeki 38 hanenin de ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınması, köyün nüfusunun tamamının Hıristiyan olduğunu göstermektedir (1:I.329; II.321-322; III.462).  

Arila’da 1834 yılında 13 hane, 1878’de 39 hane kaydedilmiştir (1:III.462). 19. yüzyılın son çeyreğide, Rusların 1886 tarihli nüfus tespitine göre tek köy olarak kaydedilmiş olan Arila’da 569 kişi yaşıyordu. Köyün nüfusunun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (3). 1595 tarihli tahrir defterinde kayıtlı erkek adlarına bakınca bir Gürcü köyü oldu belli olan Arila’nın Osmanlı döneminde Müslümanlaştığı ve Türkleştiği söylenebilir. Başka bir ihtimal ise, Osmanlıların köyü Müslümanlaştırması sırasında Hıristiyan nüfusun köyden göç edip yerine Türklerin yerleştirilmiş olmasıdır.

Rus idaresi sırasında Arila, Sakire nahiyesinin nüfus açısından en büyük köyüydü ve nahiyenin toplam nüfusunun (2.624 kişi) %21.68’i bu köyde yaşıyordu. Arila’nın nüfusu Rus idaresi sırasında artmış, 1896’da 733 kişiye, 1906’da 940 kişiye ulaşmıştır (3; 7:114). Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre ise, Arila’da o tarihte 74 hanede 1.002 Müslüman Gürcü yaşıyordu (8). Eğer Martvileli’nin tespiti doğruysa, Rus idaresinin Müslüman Gürcüleri “Türk” olarak kaydettiği söylenebilir.

Arila’nın Türkiye sınırları içinde kalmasından sonra, köyün nüfusu 1935 yılında 1.085 kişiye, 1960 yılında da 1.327 kişiye ulaşmıştı (9:24; 10). Günümüzde köyde yaklaşık 500 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Arila’nın kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur, ancak 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde büyük bir köy olarak yer alması ve Hıristiyan nüfusa sahip olması buranın Osmanlı döneminden çok önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken orta çağda Gürcü Krallığı’nın, geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı ile bir Gürcü prensliği olan Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde yer alan köy, 16. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlıların eline geçti. Osmanlı Devleti, Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda Çıldır Eyaleti’ni kurdu ve Arila da bu eyaletin sınırları içinde Poshov livasının Kuzay nahiyesine bağlı bir köydü. 1595 tarihli tahrir defterine Aşağı Arila (Arila-i Sufla) ve Yukarı Arila (Arila-i Ulya) olarak kaydedilmişti (1:I.329; II.321-322; III.462).  Arila, 17. yüzyılın sonunda aynı idari konuma sahipti (2:254).

Arila köyü, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Kars oblastı sınırları içinde kalan Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Sakire nahiyesinin (маркяз: merkez) nüfus açısından en büyük köyüydü. Arila dışında Sakire nahiyesi Derindere, Yeniköy, Zeyindere, Ohteli, Sakire, Satkebeli, Stepantsminda, Çançahi, Cilvana ve Çridileti köylerini kapsıyordu (3).

Arila, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri de Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini işgal etti. Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Arila’nın da içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).

Arila, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının Damal nahiyesine bağlı bir köy olarak geçer (4:762). 1935 genel nüfus sayımında Poshof adı Posof olmuş, “Arile” olarak kaydedilmiş olan köy de Cilvana nahiyesine bağlanmıştı (9:24). 1970 genel nüfus sayımında “Süngülü (Arila)” biçiminde eski adıyla birlikte kaydedilmiş ve Cilvana bucağının adı Binbaşıeminbey biçiminde değişmişti. Ardahan’ın 1993 yılında il olmasından itibaren Arila/Süngülü bu ile bağlı Posof ilçesinin bir köyüdür.

TARİHSEL YAPILAR
 Arila köyünün 700 metre güneyinde bulunan Arila Kalesi, günümüze kalıntıları ulaşmış köydeki tek tarihsel yapıdır. Arila eski bir Hıristiyan köyü olmasına karşın köyde kilise ya da kalıntısı tespit edilmemiştir. Arila Kalesi, bugün Çaksu denilen akarsuyun sol kıyısında, kayalık bir tepede yer alır. Küçük bir yapı olan Arila Kalesi’nin (30×10 m) duvarlarının kalınlığı bazı yerlerde iki metreyi bulur. Kaleden geriye duvarları kalmıştır. Batı duvarı daha iyi korunmuştur. Duvarların yüksekliği ise üç metreye ulaşmaktadır. Kalenin bulunduğu kayalıkta birkaç mağara vardır. Arila Kalesi’nin 1 km batısında, eski Çançahi köyünde ortaçağdan kalma Çançahi Kalesi bulunmaktadır (12.6; 13:404)^.

 KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Poshov ilçesi (1886 Yılı)” (Rusça). Erişim tarihi: 28 Aralık 2019.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
6. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 114.
8. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ 2013-2014 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
13. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.