Uri

URİ (Gürcüce: ური; translit.: “uri”), Tao-Klarceti‘nin bir parçası olan tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı Altaş olarak değiştirilmiştir. Uri’nin eski adı olan Kacta Kalaki’nin Artaani’nin en eski yönetim merkezi olduğu tahmin edilmektedir. Uri Gürcüce kaynaklarda Huri (ჰური) olarak da geçer.

KÖYÜN ADI
Gürcü tarihi Karlis Tshovreba’da Tsunda ve Uri Ardahan bölgesinin en eski iki kale-kenti olarak geçer. Kaynaklarda Uri’nin daha eski adının Kacta Kalaki (ქაჯთა ქალაქი; Şeytan Şehri) olduğu belirtilir.^[1-2] Uri, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların en erken tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da, Gürcücesine uygun biçimde Ur (اور) olarak kaydedilmiştir.^[3] 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da bu yer adı olduğu gibi korunmuştur.^[4] 1968’de İçişleri Bakanlığı’nın bir yayını olan Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Urköy, yeni adı Altaş olarak geçer.^[5]

Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Ur ile Urta‘nın adlarının Urartularla ilişkili olabileceğini yazar.^[6] Şavşat’ın Bazgireti köyünde Urisaklavi (ურისაკლავი) adını taşıyan bir yer vardır ve “Uri’nin öldürüldüğü yer” anlamına gelir. Uri ise, “dev adam, dev yaratık” anlamı taşır.^[7] Altaş’ın eski adı olan Uri de benzer bin anlamla ilişkili olabilir.

TARİHÇE
Uri ya da Huri’deki kale ve kilise kalıntıları, köyün adının erken dönem yazılı kaynaklarda geçmesi, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Tao-Klarceti’nin bir parçası olan tarihsel Artaani bölgesinin en eski idari merkezinin Uri olduğu yazılı kaynaklarda belirtilmektedir. Bununla birlikte Uri’nin daha eski adının Kacta Kalaki (Şeytan Şehri) olduğuna dair görüşler vardır. Bugünkü Ardahan kentinin kuzeydoğusunda, tarihi Duduna köyünün hemen yakınında yer ana Kacta Kalaki ile Tsunda kale-kentlerinin aynı dönemde kurulduğu sanılır.^[8]

Uri’deki köy kilisesinin 10. yüzyılda inşa edilmiş olması, buranın erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içindeyken de bir yerleşme olduğunu göstermektedir.^[9] Geç ortaçağda Uri, Gürcü atabeglerin yönetimindeki Samtshe-Saatabago devletinin sınırları içinde kaldı. Osmanlılar 16. yüzyılda bu prensliği ortadan kaldırıp topraklarını ele geçirdi. Samtshe-Saatabago toprakları 1595 yılında Osmanlılar tarafından Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adı altında kayda geçirilmiş ve Uri’nin adı da mevcut adına uygun biçimde Ur (اور) olarak yazılmıştır.^[10] Bu tarihte Uri büyük bir yerleşimdi ve köyde 66 hane yaşıyordu.^[11]

Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Uri’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Uri’de 1878’de 13, 1889’da 11 hane yaşıyordu.^[12] Köyün nüfusunun bu kadar azalması, savaş sırasında ve sonrasında köyün nüfusunun bir kısmının göç etmesiyle ilişkili olabilir. Rus idaresinde Uri, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Rus kayıtlarında Ur olarak geçen köyün nüfusu 1886’da 23, 1896 21, 1906’da 25 kişiden oluşuyordu.^[13] 1886’da köyde yaşayan 23 kişiden sadece 9’u Türk olarak kaydedilmiştir.^[14]

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Uri bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti tarafından fiilen yeniden Türkiye’ye katıldı.^[15] 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Ur’un da içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.

1968’de İçişleri Bakanlığı’nın bir yayını olan Köylerimiz adlı kitapta eski adının Urköy, yeni adını Altaş olarak geçmesi, köyün adının bu tarihten bir süre önce değiştirildiğini göstermektedir.^[16]

TARİHSEL YAPILAR
Huri ya da Uri hayli eski tarihsel yapılara ev sahipiliği yapmış bir yerleşimdir. Bunlardan bir olan Uri Kilisesi, 10. yüzyılda inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır. Ne var ki bu kiliseden geriye bir şey kalmamıştır. Geriye hiçbir şeyin kalmadığı kilisenin yeri günümüzde bir evin avlusunda bulunmaktadır. Yıkıldıktan sonra kilisenin duvar parçaları bir taş duvarda kullanılmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre 1917 yılında köyün bir ucunda yarı yıkık durumda başka bir kilise daha vardı.^[17] Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram Uri Kilisesi’ni Ardahan’daki tek nefli Gürcü kiliseleri arasında sayar.^[18]

Kacta-Kalaki Kalesi olarak bilinen Uri’deki ilk kale, köyün doğu kısmında, bir tepede yer almaktadır. Eski yazılı kaynaklarda adı geçen Kaçta Kalaki’nin burada kurulu olduğu tahmin edilmektedir. Burada bulunan ortaçağdan kalma kalenin bu megalit kalenin bulunduğu yerde inşa edildiği sanılır. Bir kısmı günümüze ulaşan kalenin çevresinde eskiden bir yerleşmenin bulunduğuna dair izler fark edilmektedir. Uri’deki ikinci kale, köyün merkezinin 1,5 kilometre güneyinde, bir derenin kısında, bir tepede yer alır. Küçük ebatlarda (66 × 32 m) bir kale olan eski Uri Kalesi, yığma taştan inşa edilmiştir. Bu kaleden geriye sadece etrafa saçılmış halde yıkıntılar kalmıştır.^[19]

Kacta Kalaki Kalesi olarak bilinen megalit kalenin bulunduğu yerde ortaçağda inşa edilmiş olan kale, bugün Altaş Kalesi olarak adlandırılmaktadır. Aktaş köyünün yakınında,  Kura Nehrinin kuzey kıyısında yuvarlak bir tepenin üzerinde yer alan bu kale eskiden Uri Kalesi olarak biliniyordu. Bununla birlikte Uri Kalesi’nin ne zaman inşa edildiği bilinmektedir. Eski kaynaklarda sadece isim ve yeri belirtmiştir. Ancak kalenin etrafında, 7. ve 8. yüzyıllara tarihlenen yerleşim kalıntıların bulunması, kalenin de o dönemde inşa edildiğine düşündürmektedir. Uri Kalesi’nin alt kısmı bugünde sağlam olan bir burcu vardır. Kalenin ayrıca üç kulesinin bulunduğu temel izlerinden anlaşılmaktadır. Uri Kalesi, muhtemelen kuzeydeki Hanak’a giden yolu, Kura Nehri’ni geçtiği bir noktada kontrol ediyordu.

Kaynakça:
1. ^ Kartlis Tshovreba Yer Adları ve Arkeoloji Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 624.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt, s. 533-534.
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. Cilt, s. 477.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 759.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayana) İçişleri Bakanlığı, 1968, İstanbul, s. 774.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt, s. 534.
7. ^ “Mehmet Ali Keskin, Çoruh Havzası Folklorunda Kültürel Hafıza (Gürcüce), Batum, 2015″ (PDF). 6 Ocak 2020.
8. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt, s. 533-534.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 201.
10. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. cilt, s. 477.
11. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. cilt, s. 534.
12. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. cilt, s. 534.
13. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112.
14. ^ “Ardahan kazası” (Rusça). Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
15. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
16. ^ Köylerimiz, (Yayımlayana) İçişleri Bakanlığı, 1968, İstanbul, s. 774.
17. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 201.
18. ^ Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri”. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
19. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 364.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.