Taoskari

TAOSKARİ (Gürcüce: ტაოსკარი; okunuşu: “t’aoskari”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Erzurum ilinin Olur ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılından Çataksu olarak değiştirilmiştir.

Taoskari, Olur kasabasının batısında, tarihsel Tao bölgesinin başladığı noktada yer alır. Olur kasabasına 40 km uzaklıktadır. Çevresinde Malakisi (Şalpazarı), Parisori (Beşkaya) ve Ukiami (Taşlıköy) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Taoskari, köyün bilinen en eski adıdır. Türkçe kaynaklara erken dönemde Taoskar (طاوسكار) olarak girmiştir (1:323). 93 Harbin’de (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, muhtemelen Türkçenin etkisiyle köyün adını Tausker (Таускер) biçiminde kaydetmiştir (2). Çünkü daha geç tarihte Türkçe kaynaklarda köyün adı Tavusger, Tavusker biçiminde yazılmıştır.

Taoskari adı Gürcüce iki kelimeden (ტაო: Tao ve კარი: kapı) oluşan bir tamlamadır ve “Tao’nun kapısı” anlamına gelir. Klarceti tarafından tarihsel Tao bölgesi buradan başladığı için bu adı almıştır. Adının 1959 yılında değiştirilmesinden sonra köyün eski adı “Çataksu (Tavusker)” biçiminde yeni adıya birlikte uzun süre resmi yayınlarda kullanılmıştır (3).

DEMOGRAFİ
Taoskari’nin nüfusu, kadın ve erkek birlikte ilk kez Rus idaresince tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre Taoskari’de 349 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Toskari, Rus idaresinde hem kazanın hem de bu kazayı oluşturan iki nahiyeden birinin (diğeri Olur) adıydı. Taoskari nahiyesinin nüfusu ise, 3.074 kişiden oluşuyordu (2). Taoskari köyünün nüfusu 1896’da 441, 1906’da ise 511 kişiye ulaşmıştır. Son iki sayımda Türk nüfusuna Kürtler de eklenmiştir (7:122). Gürcüce bir ada sahip olan yerleşmede Rus kayıtlarına göre hiç Gürcü bulunmaması dikkat çekicidir. Ancak 1907’de bölgeyi gezen Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’ye göre Taoskari’nin nüfusunun çoğunluğu Müslüman Gürcülerden oluşuyordu (5:68-70). Osmanlı döneminde Gürcüler asimile olmuş ve bundan dolayı Rus idaresi de bu nüfusu “Türk” olarak kaydetmiş olabilir.

Taoskari’nin nüfusu, köyün Türkiye sınırları içinde kalmasından sonra da artmaya devam etmiş ve 1935 yılında burada yaşayanların sayısı 632 kişiye ulaşmıştır (5). Günümüzde ise köyde yaklaşık 280 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Taoskari’nin tarihi oldukça eskiye dayanır. İÖ. 4. yüzyılda Ksenefon’un Anabasis adlı kitabında buradan söz edilmiştir (5:67). Taoskari, Tao bölgesinin iki kalesi ve birkaç kilisesi olan büyük bir yerleşmesiydi. Bu kaleler, Taoskari ve Saluçuri dereleri arasındaki geniş düzlüğü kontrol ediyordu. Kayalık dağlar tarafından çevrelenmiş olan Taoskari, Gürcistan Krallığı’nın yönetimindeyken, Malazgirt Savaşı’nda (1071) Bizans’ı mağlup eden Büyük Selçukluların saldırısına uğradı. Gürcü kralı II. Giorgi 1080 yılında Kveli Kalesi Savaşı’nda Büyük Selçuklu komutanı Emir Ahmed’e yenilince, Taoskari’nin de içinde yer aldığı Tao-Klarceti bölgesi tamamen Selçukluların denetimine geçti. Gürcü Krallığı 1121’de Didgori Savaşı’da Büyük Selçukluları yenerek buranın kontrolünü yeniden ele geçirdi.

Tao topraklarının büyük bir kısmı 11. yüzyılda kraliyet mülkü statüsüne sahipti. Gürcü kraliçesi Tamar’ın hükümdarlığı (1184-1213) döneminde Tao, Guzan Taoeli (Taoskareli) tarafından yönetiliyordu. Ancak Guzan’ın Tao’nun prensi (eristavi) olup olmadığı bilinmemektedir. Daha sonra, Guzan’a karşı mücadelede kendini gösteren Zakaria Aspanisdze’ye (Panaskerteli) Tamar tarafından Tao eristaviliği verilmiştir. Muhtemelen merkezi Panaskerti olmak üzere Tao Eristaviliği tam da bu sırada kurulmuştur (7:127-129).

Taoskari, geç ortaçağda birleşik Gürcistan Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız Gürcü devleti olarak ortaya çıkan Samtshe Prensliği’nin (1268-1625) yönetimine girdi. Bu prensliğin başpapazının verdiği bilgiye göre Taoskari, Bana Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu (5:53). Osmanlılar 1550 yılında Samtshe Prensliği‘nden Taoskari’yi ele geçirdi. Bu tarihten sonra Taoskari, dört nahiyeden oluşan Ardanuç livasının nahiyelerinden biriydi (8). Daha sonra Çıldır Eyaleti içinde yer aldı ve Çıldır Eyaleti’nin Ardanuç livasına bağlı aynı adlı nahiyenin merkeziydi. Argnisi, Kiviti, Puluri, Aldekosi, Kalakesi, Niakomi, Karaşuti, Kalakesi, Nabdenevi gibi köyler Taoskari nahiyesine bağlıydı (1:104 ve diğer sayfalar). Rusların eline geçmeden hemen önce, 1871-1872 tarihli Erzurum Salnamesi‘ne göre ise, Taoskari Çıldır sancağına bağlı kazanın merkeziydi.

Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Taoskari, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlıların yenilmesi üzerine Rusların eline geçti. Rus idaresinde Kars oblastı içinde Oltu sancağına (okrug) bağlı Tausker kazasının (uçastok) merkeziydi. Tausker kazası ise, Oltu sancağının iki kazasından (diğeri Oltu kazası) biriydi. Tausker kazası da Tausker ve Olur nahiyelerinden oluşuyordu (2; 4:119).

Taoskari, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Yeni dönemde Taoskari’ye köy statüsü verildi. 1959 yılında, “yabancı kökten geldiği anlaşılan ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle ve 7267 sayılı kanun gereğince adı Çataksu olarak değiştirildi (10:766).

TARİHSEL YAPILAR
Taoskari hayli zengin tarihsel geçmişe sahip bir yerdir. Burada iki kale, manastır, bu manastıra bağlı kiliseler ve ayrıca köy kilisesi vardı. 9-10. yüzyılda kurulmuş olan ve günümüze yıkıntıları kalmış olan manastırın ana kilisesi Taoskari Kilisesi kubbeli ve duvar süslemeleri olan bir yapıdır. Ana kilise gibi 9. yüzyılda inşa edilmiş olan ikinci kilise ise, tek nefli bir yapıdır ve bu kilisenin de günümüze sadece yıkıntıları ulaşmıştır. Taoskari’de ayrıca tek nefli iki köy kilisesi vardı. Bunlardan birinin geriye yıkıntıları kalmış, diğerinin ise yeri bilinmiyor (11:43, 108-109 ).

Taoskari’nin 1 kilometre güneydoğusunda yer alan Taoskari Kalesi, 1.140 m yükseklikte, iki akarsuyun birleştiği yerde bir kayanın zirvesinde yer alır. Bu kale iki akarsu arasındaki ovayı kontrol eden bir noktada inşa edilmiştir. Bu kaleden geriye yıkıntıları kalmıştır. Köyün güneyinde kayalık bir uçurumun tepesinde, 1120 metre yükseklikte ikinci bir kale daha vardır. Bu kalenin de sadece yıkıntıları kalmıştır (11:273-275).

1907’de bölgeyi gezen Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’ye göre Himşiaşvili ailesinden Derviş Bey 1671 (Hicri 1072) yılında Taoskari Camisi’ni (bugün Çataksu Camisi) yaptırmıştı. Taştan yapılmış dikdörtgen planlı bu caminin içi ahşap işçiliğin iyi bir örneği sayılmaktadır. Caminin yakınında eski hamam (Takaişvili türbeyi hmama sanmıştır) vardı ve bu yapı 1907 yılında harap durumdaydı (5:68-70).

“Nüfusunun çoğunluğu, 100 hanesi Müslüman olmuş Gürcülerden oluşuyordu. Buranın beyi, Himşiaşvili ailesinden Derviş Bey idi. Taoskari Camisi Hicri 1072 yılında Himşiaşvili ailesi tarafından inşa edilmiş.  Cami, Oltu Camisi planında, taştan yapılmış dikdörtgen bir bina, ancak Oltu Camisi kadar güzel ve süslemeli değil. Bununla birlikte ahşap mihrabı ve minberi çok iyi işlenmiş. Yakınında eski kaplıca binası var, şu anda harap durumda. Köyün üst kısmında, güzel bir meyve bahçesinde iki eski Gürcü kilisesinin kalıntıları bulunuyor.” 
Kaynak: Ekvtime Takaişvişi, 1907 Yılında Kola-Artaani ve Çangali’de Arkeolojik Araştırma Gezisi (Gürcüce), s. 68-70).

TAOSKARİ’DE İKİ KİLİSE, CAMİ VE TÜRBE
Tarihsel Tao bölgesinde, Taoskari köyünde (bugün Olur ilçesinde Çataksu) bir bahçede iki kilise günümüze ulaşmıştır. Bu iki kilise yazılı kaynaklardan da bilinmektedir. Bunlardan biri sekiz kollu ve kubbeli bir yapıdır. Kilise günümüzde harap halde olup kubbesi çökmüştür. Günümüze kalmış olan duvarlarının yüksekliği 3 metreye erişmektedir. Kilisenin planı tespit edilebilmektedir. Yapı, kireç harcı kullanılarak kabaca yontulmuş taşlarla inşa edilmiştir. 
İkinci kilise, bu birinci kilisenin 20 metre uzağında yer alır. Kilisenin doğu kolu hayli uzundur. Kilise serbest haç planına sahiptir. Kuzey ve güney kolları kısa tutulmuştur. Kilisenin kolları çift örtüyle sona ermektedir. Bu durum kilisenin kubbeli bir yapı olduğu fikrini desteklemektedir. Bu ikinci kilise de birincisi gibi kireç harcı kullanılarak kabaca yontulmuş taşlarla inşa edilmiştir. 
Taoskari köyünde, bugün Çukur olarak adlandırılan mahallede 1666 yılında inşa edilmiş bir cami ile türbe bulunmaktadır. Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre cami Himşiaşvili ailesi tarafından inşa edilmiştir. Takaişvili türbeden hamam olarak söz etmiştir.
TAOSKARİ KALESİ
Taoskari  Kalesi, tarihsel Tao bölgesinde, Taoskari köyünün (bugün Olur ilçesinde Çataksu) 1 km güneydoğusunda, ulaşımı zor bir kayanın üzerinde yer alır. Eski yazılı kaynaklarda da kaleden söz edilmiştir. Büyük bir kale olan Taoskari Kalesi, birkaç terastan oluşmaktadır. Bugüne kalan duvarları 5 metre yüksekliktedir. Kale, kabaca yontulmuş taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kalenin kapısı, su sarnıçları, burçları ve sur duvarları günümüze ulaşmıştır. Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili bu kaleden Krani Kalesi olarak söz etmiştir. Ancak kaleye çıkmadığı anlaşılmaktadır. Krani köyü bu kalenin dibinde, Oltu Çayı kıyısında yer alıyordu. Günümüzde köy Ayvalı barajı suları altında kalmıştır.
İKİNCİ KALE
Köyde, kayalık bir tepenin üzerinde eski bir kaleden kalıntıları bugüne ulaşmıştır. Sur duvarları tamamen yıkılmış olan kalenden geriye burcundan parçalar kamıştır. Yazılı kaynaklarda adından söz edilmemiş olan kale, harç, kabaca yontulmuş taş ve tuğla kullanılarak inşa edilmiştir. 
DİĞER KİLİSELER
 Köyde başka bir yapı kalıntısı daha vardır. Bu yapıdan geriye birbirine paralel iki duvar, bu iki duvarı birbirine bağlayan paralel iki duvarın izi kalmıştır. Köyün sakinleri bu yapının bulunduğu yeri “Kilise” olarak adlandırmaktadır. Kilise olma ihtimali olan bu yapıdan yazılı kaynaklarda söz edilmemiştir. 
Kaynak: 2015 Yılı Tao-Klarceti Anıtlarını İnceleme Gezisinin Sonuç Raporu (Gürcüce), Tiflis, 2016, s. 289-292.  

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979.
2. ^ “Tausker kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ Ekvtime Takaişvişi, 1907 Yılında Kola-Artaani ve Çangali Köyünde Arkeolojik Araştırma Gezisi (Gürcüce), Paris, 1938.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018.
8. ^ Zaza Şaşikadze, “16. Yüzyılın İkinci Yarısında Ardanuç” (Gürcüce), 2018.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
10. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.