Şuatskali

ŞUATSKALİ (Gürcüce: შუაწყალი; okunuşu: “şuats’q’ali”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Gönülaçan olarak değiştirilmiştir.

Şuatskali, Posof kasabasının kuzeyinde yer alır. Kasabaya 18 km uzaklıktadır. Çevresinde Satleli (Yaylaaltı), Erema (Erim), Şuğlauri (Kayınlı) ve Lamiani (Çayırçimen) köyleri bulunmaktadır.

Şuatskali’nin adı, bazı Gürcüce kaynaklarda Şuartkali (შუარტყალი) olarak da geçer.

KÖYÜN ADI
Şuatskali, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Osmanlılarca ele geçirilmesinden bir süre sonra köy Osmanlı tahrir defterine Şuarzğal (شوارزغال) olarak kaydedilmiştir (1:I.306). Rus idaresi ise 1886 tarihinde köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Şuatskal (Шуацкал) olarak yazmıştır (2). Köyün adının Türkçe yazılışı zamanla değişmiş, özgün haline daha yakın bir biçim almıştır. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde adı Şuvaskal (شوواسقال) olarak geçer (3:762). Adı bu şekilde yazılıyorken köye 1959 yılında Gönülaçan adı verilmiştir (4:239).

Şuatskali iki kelimeden (შუა: orta; წყალი: dere, su) oluşan Gürcüce bir yer adıdır ve “orta dere” ya da “iki dere arası” anlamına gelir.

DEMOGRAFİ
Şuatskali’nin en erken tarihli nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine dayanılarak verilebilir. Bu defterde köyde 9 hane kaydedilmiştir. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 45 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Köyde vergi yükümlüsü erkek nüfusu, Papuna, Kvirika, Gogiça, Baduça, Rosap ve Matsatsa gibi adlar taşıyordu. Köyde Basila adını taşıyan iki kişi olduğu için birinin adı “Gurci Basila” biçiminde yazılmıştır. Bu adlar Şuatskali’nin Hıristiyan Gürcü köyü olduğunu göstermektedir. Zaten 9 hane de Hıristiyanlardan alınan ispenç vergisine bağlanmıştır (1:I.306; II.300). Şuatskali’de 1834’te 25 hane, 1878’de 26 hane kaydedilmiştir (1:III.439).

93 Harbi’nde bölgeyi ele geçiren Ruslar, Şuatskali’de ilk kez erkek ve kadın nüfusunu birlikte tespit etmiştir. 1886 tarihinde yapılan bu tespite göre köyde 322 kişi yaşıyordu. Nüfusun “Türk” olarak kaydedilmiş olması, 1595 yılından sonra demografik yağının tamamen değiştiğini göstermektedir (2). Köyün nüfusu 1896 yılında 380 kişi, 1906 yılında 518 kişi olarak tespit edilmiştir (5:114). Köydeki nüfusun artmış olması, köyün sakinlerinin Rus idaresinden etkilenmediği ve göç etmediği izlenimi vermektedir. Bununla birlikte Rus idaresi sırasında köye dışarıdan yeni nüfus da yerleştirilmiş olabilir. 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli köyde 40 hanede 589 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (5). Martvileli Gürcüce bir ad taşıyan köyün nüfusunu doğal olarak Gürcü saymış ya da Rus idaresi Türkleşmiş olan Gürcüleri “Türk” olarak kaydetmiş olabilir.

Şuatskali’de 1935 yılında 670 kişi yaşıyorken, bu nüfus 1965’te 715 kişiye ulaşmıştır. Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tao-Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Şuatskali’nin kuruluşuna ilişkin belli başlı kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte, adından ve 1595 tarihli nüfusundan bir Gürcü yerleşmesi olduğu bilinen Şuatskali’deki kilisenin varlığı da köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Çünkü Gürcülerden ele geçirilen köylerde halk Müslümanlaştırıldığı için Osmanlı döneminde yeni kiliseler yapılmamıştır.

Osmanlılar 16. yüzyılın ikinci yarısında bölgeyi ele geçirdiğinde Şuatskali, birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Prensliği sınırları içinde kalıyordu. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Çıldır Eyaleti’nin Poshov sancağına bağlı Güney (Mzvari) nahiyesinin bir köyüydü. Bu defterdeki kayıttan köyde buğday, arpa, çavdar, keten tarımı ve arıcılık yapıldığı, domuz ve koyun yetiştirildiği anlaşılmaktadır (1:I.306; II.300).

Uzun süre Osmanlı egemenliğinde kalan Şuatskali’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Şuatskali Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazadaki Badela nahiyesinin (маркяз: merkez) bir köyüydü (2).

Şuatskali, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Köyün adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1959 yılında kabul edilen 7267 sayılı kanunla Gönülaçan olarak değiştirildi. Buna rağmen resmi kayıtlarda uzun süre “Gönülaçan (Şuvaskal)” biçiminde köyün eski adı yeni adıyla birlikte yazılmıştır (7).

Şuatskali, önce Kars vilayetine, geç tarihte Ardahan iline bağlı olan Posof ilçesindeki köylerden biridir.

TARİHSEL YAPLAR
Şuatskali ya da Şuartkali köyünde iki Gürcü kilisesinin kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Bunlardan biri, bugünkü köyün 1,7 km batısında, orman içindeki fındık bahçesinde, eskiden Ğrmanistskali adını taşıyan derenin sol yakasında, dereden 200 mesafede yer alıyordu. Kilisenin çok fazla zarar gördüğü geriye kalan kalıntılar göstermektedir. Kilisenin kuzeydoğu duvarı görece daha iyi durumdadır ve yüksekliği 5 metreye ulaşmaktadır. Kuzey nişi de günümüze kalmıştır. Söz konusu nişin doğu tarafında bir penceresi olduğu anlaşılmaktadır. Bu pencereden geriye üst süvesi ve niş kemerinin dekoratif dış duvarı kalmıştır. Kilisenin etrafında harçlı duvar parçaları ve taşlar bulunmaktadır. Şuatskali köyü ve bu kilise, Gürcü hagiograf Abuseridze Tbeli tarafından Gürcüce eserinde anlatılmıştır. Bu eserde Ğrmanistskali vadisinde Vaftizci Yahya’ya adanmış olduğu belirtilen kilisenin bu yapı olduğu anlaşılmaktadır (8:27).

Köyde Vaftizci Yahya Kilisesi’nin yakınında, derenin diğer tarafında günümüze harçlı duvar kalıntıları ulaşmıştır. Bu kısımda terk edilmiş bir yerleşmenin varlığı da fark edilmektedir. Köylülerin verdiği bilgiye göre Şuatskali köyü burada kuruluymuş. Abuseridze Tbeli’nin eserinde Aziz Giorgi Kilisesi’nin dere kıyısında ve Vaftizci Yahya Kilisesi’ne yakın bir yerde bulunduğu anlatılmıştır. Bu bilgiden hareketle Aziz Giorgi Kilisesi’nin bu yapı olduğu söylenebilir. Burası, hagiografik eserde tarif edilen yere de uymaktadır (8:28).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
7. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
8. ^ 2012-2013 Yılı Tao-Klarceti Anıtlarını İnceleme Gezisinin Sonuç Raporu (Gürcüce), Tiflis, 2019.