Eruşeti

ERUŞETİ (Gürcüce: ერუშეთი; translit.; “eruşeti”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan iline bağlı Hanak ilçesinde, Hanak kasabasının 18 km kuzeydoğusunda yer alır ve adı Oğuzyolu olarak değiştirilmiştir.^[1] Tarihsel Eruşeti bölgesinin adı bu yerleşim yerinden gelir. Eruşeti Gürcü Hıristiyanlığının en eski merkezi olarak bilinir. 

KÖYÜN ADI
Bugün Oğuzyolu adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Eruşeti’dir. 4. yüzyıldan itibaren Gürcüce kaynaklarda adı geçen Eruşeti (ერუშეთი) Türkçeye Oruşet, Örşet, Oruşit gibi farklı biçimlerde girmiştir.^[1] Nitekim 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde köyün adı Oruşet (اوروشت) olarak geçer.^[2] 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar, 1886 tarihli nüfus sayımında köyün adını Osmanlıcasına uygun biçimde Oruşet (Орушет) olarak kaydetmiştir.^[3]

Eruşeti adı, 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında ise Oruşit/Oroşit (اوروشيت) olarak yazılmıştır.^[4] Bu yazılış biçimleri, İçişleri Bakanlığı’nın 1968’de yayımladığı Köylerimiz adlı yayında Örşet’e dönüşmüştür. Türkçede farklı biçimlerde yazılan Eruşeti, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” grelçesiyle Oğuzyolu olarak değiştirilmiştir.^[5]

Gürcistan’ın Türkiye sınırı boyunca uzanan dağlık tarihsel Eruşeti bölgesinin adı Eruşeti köyünden gelir.

DEMOGRAFİ
Eruşeti’nin de içinde yer aldığı Tao-Klarceti bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte sayıldığı ilk nüfus tespiti Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapılmıştır. Bununla birlikte köyün Osmanlı egemenliğine girmesinden bir süre sonra yapılan tahrirle köyün hane sayısı belirlenmiştir. Bu tahririn yer aldığı 595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’a göre köyde 28 hane yaşıyordu.^[6] Her hanenin 5 kişiden oluştuğu varsayılırsa, Eruşeti’nin o tarihteki nüfusunun 140 kişiden oluştuğu sonucuna varılabilir. Bu defterde vergi vermekle yükümlü erke nüfus, Gabriel, Gogiça, Meraba, İordane, Eliazar, Maharebel, Rahip Elia, Enuka, Laşkara, Şoşita, Grigol, Amrosa, Vardzel, Batata, Abram, Gogina gibi adlardan oluşuyordu.^[7] Köyde yaşayan insan sayısı muhtemelen giderek azalmış olmalı ki Eruşeti’nin nüfusu 1878 yılında 8 hanedan oluşuyordu. Bu durum Osmanlı döneminde nüfusun bir kısmının din değiştirmemek için göç etmiş olmasına bağlanabilir. Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus tespitinde köyde 58 kişi kaydedilmiştir. Bu nüfusun 41 Türk (%70.7) Türk, 17’si (%29,3) Kürttü. 1595 yılında kaydedilmiş erkek adlarına bakınca köyü terk etmeyip kalan nüfusun Türkleştiği, ayrıca köye sonradan Kürt nüfusun yerleştirildiği söylenebilir.^[8,9]

Köyün adının değiştirilmesinden sonra, 1960 tarihli genel nüfus sayımında Oğuzyolu (Örşet) olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu, 165’i erkek ve 183’ü kadın olmak üzere 348 kişiden oluşuyordu.^[10] Son yetmiş beş yılda nüfusun altı kat artması Rus idaresinin son bulmasından sonra Eruşeti’ye yeni nüfusun yerleştirilmesiyle açıklanabilir.

Yıllara Göre Nüfus Verileri
1960→           348
1886→           58
1878→           40
1595→           140

TARİHÇE
Eruşeti’de 4. yüzyılda inşa edilen kiliseden hareketle buranın en geç bu tarihten itibaren bir yerleşim olduğu söylenebilir.^[11] Gürcü Kralı Vahtang Gorgasali döneminde Eruşeti piskoposluk merkeziydi. Eski çağlarda bir kent olan Eruşeti, erken ortaçağda Gürcü Krallığı ve birleşik Gürcistan Krallığı, geç ortaçağda Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti ve Çıldır Eyaleti içindeki köylerden biri haline geldi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahririne göre Eruşeti, Ardahan-i Büzürg livasına bağlı Meşe nahiyesinde yer alan bir köydü.^[12]

Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Eruşeti’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu ele geçirdi. Rus idaresinde Eruşeti Kars oblastında Ardahan sancağına (okrug) bağlı Ardahan kazasının (uçastok) bir köyüydü.^[13] Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Çihireti bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri de Ardahan ve Artvin bölgeleri ile geçici olarak Batum’u fiilen sınırlarına kattı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Eruşeti’nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.^[14]

Eruşeti 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayına göre Eruşeti (Oroşit), Kars ilinde Ardahan ilçesinin Damal nahiyesine bağlı bir köydü.^[15] Hanak’ın 1958’de ilçe yapılmasından sonra Eruşeti de bu kazaya bağlanan Damal nahiyesinin köyü haline geldi ve 1960 yılından önce adı Oğuzyolu olarak değiştirilmiş olan köy bu tarihten itibaren Hanak ilçesinde yer almaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Eruşeti, 5. yüzyılda, Gürcü kralı Vahtang Gorgasali döneminde piskoposluk merkezi haline geldi. Piskoposluk kilisesi olarak Bizans mimarisi tarzında inşa edilmiş üç nefli bir bazilika olan yapıdan günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre köyün sınırları içinde bir kilise daha vardı.

Eruşeti’deki bir diğer tarihsel yapı, yığma taştan inşa edilmiş olan kaledir. Deniz seviyesinden 2.340 metre yükseklikte bulunan kale, köyün merkezinin 2 km kuzeydoğusunda, bir tepede yer alır. Bugün yıkık durumda olan kalenin taşları köyün sakinleri tarafından ahırların yapımında kullanılmıştır. Taşlarının taşınmış olmasından dolayı kalenin eski biçimini tahmin etmek zorlaşmaktadır. 70 x 60 metre ölçülerinde olan kalenin kuzey kısmında daha fazla taş yığını vardır. Bu durum kalenin kulesinin bu kısımda olduğunu akla getirmektedir.^[16]

Kaynakça:
1. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 205.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt; I. Cilt (1947), s. 404, 480; II. Cilt (1941), s. 395, 469, III. Cilt, 535.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 737.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt; III. Cilt, 535.
7. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt; II. Cilt, s. 469.
8. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt; III. Cilt, 535.
9. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
10. ^ “1960 Genel Nüfus Sayımı”, s. 317. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 205.
12.^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 Cilt; I. Cilt (1947), s. 404, 480; II. Cilt (1941), s. 395, 469, III. Cilt, 535.
13. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
14. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
15. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
16. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 205, 368.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.