CİNÇROBİ (Gürcüce: ჯინჭრობი / ჭინჭრობი; okunuşu: “cinç’robi” / “ç’inç’robi”), tarihsel Artaani gölgesindeki iki yerleşim yerinin, Büyük (Yukarı) Cinçrobi ile Küçük (Aşağı) Cinçrobi’nin ortak adıdır. İki köy de günümüzde Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Büyük (Yukarı) Cinçrobi’nin adı Ağzıpek, Küçük (Aşağı) Cinçrobi’ninki de Sugöze olarak değiştirilmiştir.
Her iki köy Ardahan kentinin güneybatısında, Kura Nehri kıyısında yer alır. Büyük Cinçrobi Ardahan kentine 8 km, Küçük Cinçrobi ise 3 km uzaklıktadır. İki köyün çevresinde, Ardahan kenti dışında, Sapkara (Gürçayır), Kirman (Güzçimeni), Bağdadi (Ovapınar), Kodistskaro (Akyaka) ve Adaguli (Edegül) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Cinçrobi ya da Çinçrobi, iki yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Bu ad 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine Cincrob (جنجروب) olarak girmiştir (1:I.460-461). Sonraki dönemde Osmanlı cebe defterinde, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de aynı biçimde yazılmıştır (2:288; 3:759). Yakın dönemde yazılış biçimi değişip Cincirop’a dönüşmüştür (4:625). 93 Harbi’nde (1877-1878), Cinçrobi köyünün de bulunduğu bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyü Cincirob (Джинджироб) olarak kaydetmiştir (5).
Cinçrobi ya da Çinçrobi, “ısırgan otu” anlamındaki Gürcüce “cinçari / çinçari” (ჯინჭარი / ჭინჭარი) kelimesinden türemiştir ve “ısırganlık” anlamına gelir. Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Kontstanine Martvileli de 1917 yılında Çinçrobi’nin Gürcüce bir kelime olduğunu ve ısırganın yetiştiği yer anlamına geldiğini yazmıştır (6).
DEMOGRAFİ
Cinçrobi adını taşıyan yerleşmelerin en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanır. Bu deftere göre Cincrob-i Ulya’da (Yukarı Cinçrobi) 48 hane, Cincrob-i Süfla’da (Aşağı Cinçrobi) 92 hane yaşıyordu. Bir hanenin ortalama 5 kişiden oluştuğu varsayılırsa, Yukarı Cincrobi’nin nüfusunun 240 kişi, Aşağı Cincrobi’ninkinin de 460 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu defterde Gozal, Zandar, Şakar, Arakel, İvane, Giorgi, Karabeg, Pehlivan, Piraziz, Demetre, Mıkirtiç, Nurali, Alaaddin, Hosik, Davit, Mamuka, Grigol, Maharebel, Gogiça, Simon, Pirali gibi erkek adları vergi vermekle yükümlü kişiler olarak kaydedilmiştir. Bu adlardan köyün homojen olmayan bir etnik yapıya sahip olduğu sonucuna varılabilir. Ancak Simon ile Pirali’nin kardeş olduğu göz önüne alınırsa, kişi adlarından köyün etnik yapısını saptamanın kolay olmadığı anlaşılmaktadır. Bununla Birlikte iki köyün toplamı olan 140 hanenin de ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınması, Cincrob-i Ulya (Yukarı Cinçrobi) ile Cincrob-i Süfla’nın (Aşağı Cinçrobi) birer Hıristiyan köyü olduğu görülmektedir (1:I.460-461; II.450; III.523).
Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus sayımına göre, Büyük Cincrobi’de 133 kişi yaşıyordu. Nüfusu % 86,5’i (115 kişi) Türk ve %13,5’i (18 kişi) Kürtlerden oluşuyordu. Hıristiyan nüfusun zaman içinde Türkleşmiş olduğunu var sayarsak, Büyük Cincrobi’deki Kürt nüfusun sonradan yerleştiği anlaşılmaktadır (5). Bu kayıtlarda Küçük Cinçrobi’nin adı geçmemektedir. Bunun nedeni köyün tamamen boşalmış olması olabilir. Nitekim 1878’de Büyük (Yukarı) Cinçrobi’de 12 hane yaşıyorken, Küçük (Aşağı) Cinçrobi’nin nüfusu 6 haneden oluşuyordu (1:III.523). Bu 6 hanelik nüfus 93 Harbi sırasında köyü terk etmiş olabilir. Büyük Cinçrobi’nin nüfusu 1896’da 188 kişiye, 1906’da 209 kişiye yükselmiştir (7:110). Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, 1917’de Büyük Cincrobi’de 42 hanede 337 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmış, adı “Nesviatovka” olarak değiştirilmiş olan Küçük Cinçrobi köyüne Rusların yerleştiğini belirtilmiştir (6). 1928 tarihli köy listesinde de sadece Büyük Cinçrobi köyünün adı geçmektedir (3:759).
Cinçrobi’nin daha sonra yeniden iki köy haline geldiği anlaşılmaktadır. 1935 genel nüfus sayımına göre Küçük Cincirop’ta 267 kişi, Büyük Cincirop’ta 376 kişi yaşıyordu (8:65, 263). Günümüzde Sugöze (Küçük Cinçrobi) köyünde yaklaşık 200, Ağzıpek (Büyük Cinçrobi) köyünde de 190 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tao-Klarceti‘nin bir parçası olan tarihsel Artaani bölgesinde yer alan Aşağı (Küçük) Cinçrobi ile Yukarı (Büyük) Cinçrobi köylerinde iki kilisenin varlığı, Osmanlı Devleti’nin ele geçirmesinden hemen sonra yapılan tahrirde bu iki köyü büyük yerleşme olarak kaydedilmiş olması, buranın köklü bir geçmişi olduğunu göstermektedir. Cinçrobi’nin yer aldığı bölge erken ortaçağda Gürcistan Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Daha sonra, birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanmasıyla bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönetimindeki Samtshe-Saatabago (1268-1625) idaresinde kaldı. Osmanlılar 16. yüzyılın ortasında Cinçrobi’yi bu devletten ele geçirdi. Bu iki köy daha sonra Osmanlı idari birimi olan Çıldır Eyaleti içinde yer aldı. Hem Küçük Cinçrobi hem de Büyük Cinçrobi Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Kuzay nahiyesine bağlıydı (1:I.460; III.523).
Erzurum vilayetinin Ardahan sancağına bağlıyken Cinçrobi, 93 Harbi’nde (1877-1878) Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinde Büyük Cinçrobi Kars oblastının Ardahan sancağında (okrug) Ardahan kazasının (uçastok) bir köyüydü. Büyük Cincrobi ayrıca Cincirobi nahiyesinin (маркяз: merkez) de merkeziydi ve bu nahiye Büyük Cincirobi’nin dışında Bağdadi, Gurcibey, Kirman ve Sabagara köylerini kapsıyordu. Küçük Cincrobi köyü ise, ayrı bir köy olarak yer almamıştır (5). Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, 1917’de Küçük Cincrobi’de Rusların (Ukraynalılar) yaşadığını ve köye Rusça “Nesviatovka” adının verildiğini yazmıştır (6).
Cinçrobi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde sadece Büyük Cincrobi köyü yer alır ve bu köy de Kars vilayetinde Ardahan kazasının merkez nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (3:759). Bu tarihte, nüfusu azalmış olan Küçük Cincrobi köyü Büyük Cincrobi köyüne bağlanmış olabilir. 1935 nüfus sayımında ise, Büyük Cinçrobi ve Küçük Cinçrobi adıyla iki ayrı köy olarak kayda geçmiştir (8:65, 263). 1959 yılında “yabancı kökten geldiği” gerekçesiyle Büyük Cinçrobi’nin adı Ağzıpek ve Küçük Cinçrobi’ninki de Sugöze olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte köylerin eski adları yeni adlarıyla birlikte “Ağzıpek (Büyükcincirop)” ve “Sugöze (Küçükcincirop)” biçiminde resmi kayıtlarda kullanılmıştır (10). Köylerin eski adları halk arasında bugün de kullanılmaktadır.
TARİHSEL YAPILAR
Cinçrobi’de sadece iki tarihsel yapının varlığı bilinmektedir. Bu yapılar Aşağı Cinçrobi ile Yukarı Cincrobi’deki köy kiliseleridir. Sugöze’deki tek nefli Küçük Cincrobi Kilisesi’nden geriye yıkıntıları kalmıştır. Ağzıpek köyündeki Büyük Cincrobi Kilisesi’nin akıbeti bilinmemektedir (12:191, 197).
Bugünkü Sugöze köyünün kıyısında, yüksekçe bir yerde bulunan Aşağı (Küçük) Cinçrobi Kilisesi, tek nefli küçük bir kilisedir (8,5 x 5,0 m). Kilisenin kubbesi ve duvarlarının üst kısımları yıkılmıştır. Yapının doğusunda yarım dairesel apsisi bulunmaktadır. Girişi kapısı güney kısımdadır. Dolgu duvar sistemiyle inşa edilmiş duvarların yüzeyi kesme taştandır. Günümüze kalan duvarların yüksekliği 4 metreyi bulur. Kilisenin etrafı iri taşlarla örülmüş bir duvarla çevriliydi (12:100).
Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Büyük Cinçrobi köyünde bir kiliseden söz etmiş, fakat kilisenin özelliğini anlatmamıştır. Tao-Klarceti bölgesindeki Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram ise, Küçük Cinçrobi Kilisesi’ni ele almıştır (6; 13).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2.^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
5. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Konstantine Martvileli, Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, Sayı: 219.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^ 2014 Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
13. ^ “Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri“.
TAO-KLARCETİ 