POROSETİ (Gürcüce: ფოროსეთი; okunuşu: “poroseti”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Murgul ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Balaban olarak değiştirilmiştir.
Poroseti, tarihsel olarak Murgul vadisinin köylerindendir. Murgul kasabasının yaklaşık 5 km kuzeyinde yer yer alır. Günümüzde Başköy‘ün bir mahallesidir.
KÖYÜN ADI
Poroseti, köyün bilinen en eski adıdır. Bazı kaynaklarda Porseti (ფორსეთი) olarak da geçer (1:207). Bu ad Türkçeye Peroset (پروست), Puruset, Poreset (پورەست) gibi farklı biçimlerde girmiştir (2:VIII.354; 3:120). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Poroset (Поросет) olarak kaydetmiştir (4).
Poroseti, “çukur”, “gedik” anlamına gelen Gürcüce “poro” (ფორო) kelimesinden türemiş bir yer adıdır. Porosi (ფოროსი) ise “çukurlu”, “gedikli” demektir. Poroseti de “çukurlu yer”i, “gedikli yer”i ifade eder.
DEMOGRAFİ
Poroseti’nin görece erken döneme ait nüfusu, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte, adı sehven “Porvet” / “Porvit” biçiminde yazılan köyde 24 hane ve 55 erkek kaydedilmiştir (5:40). Osmanlı idaresi bu tarihte sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplan nüfusu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 110 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama yaklaşık 4,5 kişi düşmesi, köydeki ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir.
Yaklaşık 40 yıl sonra, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi göre ise, köyde 25 hane ve 64 kişi kaydedilmiştir (2:VIII.355). Salnamede belirtilmemiş olsa da Osmanlı idaresi bu tarihte sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek nüfusu kadar kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 128 kişinin yaşadığı ortaya çıkar.
Poroseti’nin kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresince birlikte tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 79 kişiden oluşuyordu. 11 hanede yaşayan bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (4; 6:25). 1876 yılıyla kıyaslandığında Rus idaresindeki köyden nüfusun yaklaşık yarısının Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Daha sonra Murgul vadisini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin 1892 yılında verdiği bilgiye göre Poroseti köyünden 40 hane göç etmiştir (7:134). Hane sayısını fazla vermekle birlikte Çiçinadze’nin sunduğu bilgi göçü teyit etmesi açısından önemlidir. Daha sonra köyün nüfusunun artmış ve 1905 yılında 123 kişiye çıkmıştır (6:44).
Poroseti’nin Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre köyde 8 hanede tamamı Gürcü olan 37 kişi yaşıyordu (8). Köyün 1905 yılındaki nüfusu göz önüne alındığında bu tarihten sonra büyük bir göçün gerçekleştiği görülmektedir. Dört yıl sonra ise köyün hane sayısı 9’a, nüfusu da 43’e çıkmıştır (9:144). Bununla birlikte nüfusu iyice azaldığı için Poroseti 1935 genel nüfus sayımından önce bir mahalle olarak Başköy’e bağlanmıştır.
TARİHÇE
Poroseti köyünün kuruluşuna ilişkin bilgi mevcut değildir. Poroseti’nin Gürcüce bir yer adı olması, buranın Osmanlı döneminden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Poroseti’nin yer aldığı Murgul vadisinin erken orta çağda Gürcü Krallığı, geç ortaçağda birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Köy 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti ve idari olarak Trabzon eyaletinin Lazistan sancağı sınırları içinde kaldı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon vilayeti sınırları içinde Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının bir köyüydü. Başlıca geçim kaynağı tarım olan köyde, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre sadece 35 öküz, 25 inek, 3 keçi ve 3 koyun besleniyordu (1:VIII.355).
Murgul vadisindeki tarihi yollardan biri Poroseti’den geçerek Arkabi’ye (Arhavi) ulaşıyordu. Bu yol Murgul’dan Başköy’e doğru çıkıyor, Kura ve Çilauri’den geçerek Lomiketi’ye varıyordu. Başköy’den sonra ise, Poroseti’den geçip Parehi Geçidi’ne ulaşıyordu. Bu geçitten aşağıya doğru Arkabi vadisini izleyerek Potocur, Üçırmak, Sidere ve Kavak köylerinden geçip Arhavi’de son buluyordu (5:78).
Poroseti, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazası (uçastok) içinde yer aldı. Bu kazaya bağlı Çhaleti nahiyesinin köylerinden biriydi (4). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (10:II.41).
Poroseti, Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonraki 1922 yılında Borçka kazasının Murgul nahiyesine bağlıydı (7). Artvin vilayetine bağlı Murgul nahiyesinin bir köyüyken adı 1925 yılında Balaban olarak değiştirildi (8:144). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Balaban (بالابان) adıyla ayrı bir köy olarak geçer (11:79). 1935 genel nüfus sayımından ayrı bir köy olarak geçmemesi, bu tarihten önce Başköy’e bağlı mahalleye dönüştürülmüş olduğunu göstermektedir (12). Poroseti adı “Poroset” biçiminde halk arasında bugün de kullanılmaktadır.
TARİHSEL YAPILAR
Poroseti’de günümüze ulaşan tek tarihsel yapı, tek kemerli taş köprüdür. Poroseti Köprüsü ya da Başköy Köprüsü olarak adlandırılan köprü, Başköy’ün merkez mahallesi ile Poroseti (Balaban) arasında yer alır. Köprünün uzunluğu 9,3 metre, genişliği 3 metre ve yüksekliği 5 metredir. Köprünün geç dönemde elden geçirildiği ve özgün biçiminin bozulduğu görülmektedir (13:142).
KAYNAKÇA:
1. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
2. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi: 1869−1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
8. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım: 1927).
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
11. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
12. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
13. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
TAO-KLARCETİ 