Varzna

VARZNA (Gürcüce: ვარძნა; okunuşu: “vardzna”), tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kısmında (Posof vadisi) yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Demirdöver olarak değiştirilmiştir.

Vardzna, Posof’un batısındadır. Posof kasabasına uzaklığı 27 km’dir. Çevresinde Zedatsminda (Arılı), Ğvinia (Özbaşı), Kvelistskali (Gürarmut), Çorçevani (Kopuzlu) ve Sakabalo (Yurtbaşı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Vardzna’dır. Bu yer adı Gürcüceden Türkçeye Varzna ve Varzina biçiminde girmiştir. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde de köyün adı Varzna (وازنە) olarak geçer (1.I.305). Ruslar da köyü Vardzna (Вардзна) olarak kaydetmiştir (2). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Osmanlıcası biraz farklı olsa da Varzna (وارزنا) olarak yazılmıştır (3:761). Köyün adının daha sonra Varzina olarak yazıldığı çeşitli kaynaklar bulunmaktadır (4:354).

Vardzna’nın kökeni ve anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Bu yer adının Gürcistan’da kaya manastırı ve eski bir köyün adı olan Vardzia’yla aynı kökten geldiği görülmektedir.

DEMOGRAFİ
Vardzna köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyün nüfusu 10 haneden oluşuyordu. Osmanlı idaresinin Müslüman olmayan köylülerden aldığı ispenç vergisi veren bu hanelerin reisleri Demetre, İason, Papuna, Gabriela, Mahara, Badura, Enuka, Laşkara, İna gibi adlarla kaydedilmiştir. Bu erkek adları o tarihte Vardzna’nın Hıristiyan Gürcü köyü olduğunu göstermektedir (1:I.305, II.298).

93 Harbi’nde (1877-1878) köyü ele geçiren Rusların 1886 yılındaki tespitine göre Vardzna’nın nüfusu 142 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması, demografik yapının değişmesi veya Hıristiyan Gürcülerin Müslüman olduktan sonra asimile olmasıyla açıklanabilir (2). Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini dolaşan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Vardzna’da 20 hanede 250 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (5).

Vardzna’da 1935 yılında 679 kişi yaşıyorken, 1960 yılında bu sayı 637 kişiye düşmüştü (6:379; 7:319). Günümüzde köyde yaklaşık 90 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Vardzna, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı bölümünü oluşturan bölgelerden biri olan Samtshe’nin bir köyüydü. Osmanlılar bu köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’ından sonra bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdi. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, Vardzna’nın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu tarihte köy Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı (1:I.305, II.298). Bu defterde tek köy olarak kaydedilmiş olan Vardzna, daha sonra Yukarı Vardzna ve Aşağı Vardzna adıyla iki ayrı köy de sayılmıştır.Bugün Aşağı Vardzna’ya Aşağı Mahalle denirken, Yukarı Vardzna köyün bir başka mahallesinin adıdır.

Vardzna, uzun süre Osmanlı hakimiyetinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’inde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın bir nahiyesi olan Digur’un (Duğur) sınırları içinde kalıyordu (2). Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Vardzna Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Vardzna, 1928 tarihli köy listesine göre Kars vilayetinin Poshof kazadının merkez nahiyesine bağlıydı (3:761). 1935 genel nüfus sayımı sırasında da aynı idari konuma sahipti (6:379). Vardzna ya da Varzna adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Demirdöver olarak değiştirilmiştir (9:777). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Demirdöver (Varzina)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Vardzna’da varlığı bilinen tek tarihsel yapı köy kilisesidir. Vardzna Kilisesi’nden geriye harçlı duvar kalıntıları, kesme taşlar, taştan vaftiz teknesi ve bir adet figürlü taş kalmıştır. Köyde dağılmış halde pek çok kesme taş ve duvar parçaları bulunmaktadır. Bu kalıntılar da burada bir kilisenin varlığına işaret etmektedir. Öte yandan kilisenin varlığı köylüler tarafından da teyit edilmektedir.

Köyün merkezinde bir samanlığın duvarında bu kiliseye ait bezemeli bir taş (40×50 cm) bulunmaktadır. Üzerindeki bezemeden hareketle bu taşın kilisenin penceresinde kullanılmış olduğu söylenebilir. Aynı yapının arka kısmında, yüksekçe bir yerde sarımsı bir taştan kabartmalı bir vaftiz teknesi bulunmaktadır. Teknenin uzunuluğu 92 cm, genişliği 77 cm ve yüksekliği 70 cm’dir; derinliği ise  40 cm’dir. Vaftiz teknesinin bir tarafında bir haç figürü bulunmaktadır (11:9)

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ 2013-2014 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.