GÜMÜŞHANE, tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydür. Osmanlı döneminin başlangıcından itibaren bu adı taşımaktadır.
Gümüşhane, Ardanuç’un batısında yer alır. Bu kasabaya 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Arkimi (Avcılar), Geishana (Köseler) ve Boselta (Okumuşlar) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün Osmanlı döneminden önceki adı bilinmemektedir. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde ve sonraki Osmanlı kayıtlarında Gümüşhane olarak geçer (1:35, 38). Muvahhid Zeki de 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında köyün adını Gümüşhane (كوموشخانە) olarak yazmıştır (2:115). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın bir sonucu olarak Klarceti bölgesine ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gumişhane (Гюмишхане) olarak kaydetmiştir (3).
Gümüşhane köyündeki kilisenin varlığı, buranın Osmanlı döneminden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Köyün eski adı erken dönemde değiştirilmiş olmalıdır. Osmanıların Gürcülerden ele geçirdiği başka yerlerde de erken dönemde Türkçeleştirilmiş yer adları mevcuttur. Bununla birlikte kilisenin bulunduğu ve eski bir yerleşme olan yerin Şagora (შაგორა) adını taşıdığı bilinmektedir. Bu yer adı, “orta tepe” anlamındaki Gürcüce Şua Gora’dan (შუა გორა) değişime uğramış olmalıdır (4:107).
DEMOGRAFİ
Gümüşhane’nin erken döneme ait nüfusu, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyün nüfusu 55 haneden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmişti. Her hanede ortalam 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Gümüşhane’nin nüfunun 275 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Sonraki yirmi yıl içinde köyün nüfusu artmış ve 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre 69 haneye (yaklaşık 345 kişi) çıkmıştır. Bu tarihte 5 hane Müslüman, 64 hane Hristiyan olarak yazılmıştır. Osmanlı Devleti’nin askere alma ve vergi toplama amacıyla 1835 yılında yaptığı nüfus tespitinde Gümüşhane köyünde 72 hanede 233 erkek yaşıyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın eklenirse, köyün nüfusunun yaklaşık 466 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (1:35, 38).
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Rusların eline Gümüşhane’nin nüfusu, 1886 yılında yapılan tespite göre, tamamı “Türk” olarak kaydedilmiş 736 kişiden oluşuyordu. Gümüşhane aynı zamanda, Ahiza, Sagara ve Gümüşhane köylerini kapsayan bir nahiyenin adıydı. Gümüşhane nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) nüfusu ise, 1.581 kişiden oluşuyordu. Nahiyede 8 kişi “Gürcü”, diğerleri “Türk” olarak kaydedilmiştir (3).
Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan tespite göre Gümüşhane köyünde 81 hanede 295 kişi yaşıyordu. Bu tespitte de nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). 1935 genel nüfus sayımında köyün nüfusu 559 kişiye ulaşmıştı (6:151). Köyde günümüzde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Gümüşhane’nin yer aldığı Klarceti, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan bölgelerden biriydi. Osmanlılar bu bölgeyi ve Gümüşhane köyünü 1551 yılında ele geçirdi. Bu tarihten sonra Gümüşhane, Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. Ardanuç nahiyesi, sekizi boşalmış olmakla birlikte 58 köyü kapsıyordu ve Gümüşhane, 1574 yılında nüfus açısından nahiyenin büyük köylerinden biriydi. 1595 yılına gelindiğinde köyün nüfusu daha da artmıştı. 17. yüzyılın başlarında Ardanuç livası Çıldır eyaletine bağlandı ve Gümüşhane de bu eyaletin köylerinden biri haline geldi (1:35).
Gümüşhane, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sora, 93 Harbi’nin (1877-1878) sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Gümüşhane, Artvin sancağına (okrug) bağlı Ardanuç kazasında (uçastok) yer alıyordu. Gümüşhane aynı zamanda bir nahiyenin adıydı. Gümüşhane nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk) Ahiza, Sagara ve Gümüşhane köylerini kapsıyordu (3).
Gümüşhane köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Gümüşhane Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Artvin livasının (sonra vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü (5). Muvahhid Zeki, 1927 yılında yayımlana Osmanlıca kitabında Gümüşhane köyünün Artvin vilayetinde üzüm bağlarıyla ünlü olduğunu yazmıştır (8:176).
TARİHSEL YAPILAR
Gümüşhane köyünde, eski yerleşme yeri olan Şagora’da tek nefli kilise yıkık halde günümüze ulaşmıştır. Köyün güneydoğusunda yer alan ve çatı örtüsü bulunmayan yapının batı duvarı görece sağlamdır; doğu ve güney duvarları tamamen yıkılmış, kuzey duvarının küçük bir parçası kalmıştır (4:107).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
TAO-KLARCETİ 