Tbeti

TBETİ – Tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşimlerden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Şavşat ilçesine bağlı bir köydür.

Etimoloji: Tbeti (ტბეთი), Gürcüce tba (ტბა, göl) kelimesi ile -eti (-ეთი, yer eki) sonekiyle türetmiş bir yer adıdır ve “göller yöresi” ya da “göller bölgesi” anlamına gelir.^[3] Nitekim Gürcü coğrafyacı Vahuşti Tbeti’nin adını çok sayıdaki gölden aldığını yazar. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de Arsiani Dağlarının eteklerinde, Şavşat taraflarında pek çok yerde küçük tepeler ve bu tepeler arasına dağılmış pek çok göl bulunduğunu belirtmiştir.^[4] Bu yer adı Türkiye Tbet şeklinde girmiş, geç dönemde Tibet’e dönüşmüştür. Nitekim 1835 tarihli Osmanlı nüfus defterinde Tbet (طبت) olarak geçer.^[5] Artvin vilayeti hakkında 1927 tarihli bir eserde ise köyün adı Tibet (طيبه ت) şeklinde yazılmıştır.^[6]

Tarihçe: Tbeti, ortaçağda Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Şavşeti‘de yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi, 16. yüzyılın ikinci yarısının hemen başında Gürcülerden ele geçirmiştir. Şavşeti bölgesinde Osmanlı idaresi tarafından kurulan Şavşat sancağının 1554 tarihindeki sancak beyi de önceden Gürcü tavadi olan İosebiti idi.^[7] Öte yandan köyde 10. yüzyıldan kalma Gürcü kilisesi olan Tbeti Kilisesi, buranın eski bir Gürcü yerleşimi olduğunu göstermektedir.^[8]

Tbeti köyü, Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi toplama amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespiti sırasında, Çıldır Eyaleti’ne bağlı Satlel (Şavşat) sancağına bağlı köylerden biriydi. Bu sırada 59 hanede 151 erkek kaydedilmiştir. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun yaklaşık 302 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.^[9]

Tbeti köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması’yla Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresince Tbet (Тбет) olarak kaydedilmiş olan köy, Artvin sancağının Şavşet-İmerhevi kazasına bağlı Garkloba nahiyesinin 10 köyünden biriydi. Köyde bu tarihte, 316’sı kadın ve 275’i erkek olmak üzere, 97 hanede 591 kişi yaşıyordu. Bir hane dışında nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Köydeki 1 hanede ise, 3’ü erkek ve 5’i kadın olmak üzere 8 Gürcü ikamet ediyordu. Tbeti köyü bu nüfus tespiti sırasında “Badaçi-ogli”, “Ziad-ogli”, “Cami-megle”, “Dare-megle”, “Demurçi-ogli” ve “Turud-ogli” adları taşıyan altı mahalleden meydana geliyordu.^[10]

Rus idaresi sırasında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen Nikolay Marr’ın 1904 yılında bir bekçiye dayanarak verdiği bilgiye göre, Tbeti köyünden Cevri Efendi Tbeti Kilisesi’nde Gürcüce yazılı iki taş bulup saklamıştı. Nitekim Marr da kilisenin duvarlarında Gürcüce yazılar tespit edip kayda geçirmiştir.^[11]Marr’dan otuz yıl önce bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi ise, 1874 yılında Tbeti Kilisesi’nde bu kilisenin bağışçıları listesi Tbetis Sulta Matiane’yi (12-16. yüzyıl) bulmuştur. Söz konusu bağışçılar listesinde geçen Tevdore Tbelisdze ile karısı Huaşay, İvane Tbelisdze ile karısı Saydani, Tbeti köyünde yaşayan Gürcülerin taşıdığı adlara örnek oluşturmaktadır.^[12]

Tbeti köyü,  Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Bu durum 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması’yla Sovyet Rusya tarafından da tanındı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti tarafından fiilen yeniden Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Tbeti’nin de içinde yer aldığı Artvin bölgesi Türkiye’ye bırakıldı.^[13][14]

Tbeti köyü, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus sayımı sırasında, “Tibet” adıyla Şavşat kazasına bağlı Merya nahiyesinin köylerinden biriydi. Köyün nüfusu, 445’i kadın ve 404’ü erkek olmak üzere, 156 hanede yaşayan 849 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.^[15]Tbeti veya Tibet, Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Cevizli olarak değiştirilmiştir.^[16] Cevizli, 1940 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetinin Şavşat kazasına bağlı Merya nahiyesinin köylerinden biriydi ve nüfusu 1.048 kişiden oluşuyordu.^[17] 1965 yılına gelindiğinde köyde yaşayan insan sayısı 1.506 kişiyi bulmuştu ve bu nüfus içinde 656 kişi okuma yazma biliyordu.^[18]

Tarihsel yapılar: Tbeti köyü, günümüze yıkık halde sadece ana kilisesinin ulaştığı Tbeti Manastırı’nın yanı sıra, bu manastırda yazılmış olan Tbeti İncilleri’yle de bilinmektedir. Tbeti Kilisesi, 10. yüzyılın başlarında inşa edilmiştir. Orta çağ Gürcü mimarisinin Tao-Klarceti bölgesindeki en önemli dinsel yapılarından biridir. 19. yüzyılda cami olarak da kullanılmış olan kilise, 1960’larda insan eliyle büyük ölçüde yıkılmıştır.
*