TBETİ (Gürcüce: ტბეთი; okunuşu: “t’beti”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Cevizli olarak değiştirilmiştir.
Tbeti, Şavşat kasabasının kuzeyinde yer alır. Kasabaya 13 km uzaklıktadır. Etrafında Tsihisdziri (Kayadibi), Dabaketili (Yaşarköy) ve Veli (Ciritdüzü) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Tbeti, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce bir yer adı olan Tbeti, Ahaltsihe bölgesinde adı taşıyan başka bir köy üzerinden ifade edilecek olursa, Tükçeye Tbit (طبيت) olarak girmiştir (1:III.220-221). Daha geç dönemde Şavşeti bölgesindeki Tbeti Türkçe Tibet (طيبهت) biçiminde yazılmıştır (2:160). 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyü Tbet (Тбет) olarak kaydetmiştir (3).
Tbeti, Gürcüce “tba” (ტბა: göl) kelimesine – eti (- ეთი, yer eki) soneki getirilerek türetilmiş bir yer adıdır ve “göl yöresi” ya da “göller bölgesi” anlamına gelir. Nitekim Gürcü coğrafyacı Vahuşti, Tbeti adının göllerin bulunduğu yerlerdeki yerleşmelere verildiğini yazmıştır. Şavşeti dışında Tbeti, Gürcistan coğrafyasında yaygın yer adlarından biridir (4:280; 1:III.220-221).
Tbeti Köyündeki Başlıca Mevki Adları:
Nakaloevi (ნაკალოევი), Zedvake (ზედვაკე), Ğurğulati (ღურღულათი), Çitibude (ჩიტიბუდე), Kopitauri (კოპიტაური), Kedikana (ქედიყანა), Gverdikana (გვერდიყანა), Sanzetevi (სანზეთევი), Dedoplistskali (დედოფლისწყალი), Çunta (ჭუნთა), Tevri (თევრი), Çalebi (ჭალები), Tavşati (თავშათი), Oshal (ოსხალი), Sanzertev (სანზერთევი), Nakelevi (ნაქელევი), Erati (ერათი), Kokola (კოკოლა), Kedisati (ქედისათi), Nabikort (ნაბიკორთ), Aho (ახო), Brili (ბრილი), Misurati (მისურათი), Çilietი (ჭილიეთი), Omaraaho (ომარაახო), Ğurğulati (ღურღულათი), Kotikaya (ქოთიყაჲა), Sanahora (სანახორა), Çihevi (ჩიხევი), Ğirğota (ღირღოტა), Rutavi (რუთავი), Nabeslevi (ნაბესლევი), Soro (სორო), Sakaçkaça (საკაჭკაჭა), Şanakevi (შანაქევი), Anzela (ანწელა), Oroki (ოროკი), Kldikarati (კლდიკარათი), Tsisbo (წისბო), Nakapi (ნაკაფი), Samela (სამელა), Didğele (დიდღელე), Salasiyeti (სალასიჲეთი), Gorhiyeti (გორხიჲეთი), Şavturi (შავთური), Bolo (ბოლო).
Kaynak: 2015 Yılı Tao-Klarceti Anıtlarını İnceleme Gezisinin Sonuç Raporu (Gürcüce), Tiflis, 2016.
Kaynak kişi: Berkay Demiray
DEMOGRAFİ
Tbeti’nin görece erken tarihli nüfusu Rus idaresinin kayıtlarından verilebilir. 93 Harbi’nde (1877-1878) köyün Rusların eline geçmesinden yaklaşık on yıl sonra, 1886 yılında yapılan tespite göre Tbeti’de 591 kişi yaşıyordu. Bu sayımda 8 kişi Gürcü, 583 kişi Türk olarak kaydedilmiştir. Rus idaresinin asimile olmuş, Gürcü dilini unutmuş Gürcüleri “Türk” olarak kaydetmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu sırada Tbeti, Şavşat sancağına (okrug) bağlı Şavşat-İmerhevi kazasını (uçastok) Garkloba nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) on köyünden biriydi. Bu nahiyenin toplam nüfus 4.175 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun % 54,8’i (2.289 kişi) Gürcü, kalanı da Türk olarak kaydedilmişti. Bu kayıtlar da Tbeti köyünün Gürcü coğrafi bölgesinde olduğunu, Gürcü nüfusunun büyük kısmının bu tarihte de kimliğini koruduğunu göstermektedir (3). Nitekim 1904 yılında Şavşeti bölgesini gezen kültür tarihçisi Niko Mari, Tsialidze, Nikebedze, Kiseredze, Agatidze, Ziadidze, Maskulidze gibi Tbeti köyünde yaşayan pek çok Gürcü aile adını saymıştır (5:142).
Tbeti’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitine göre köyde 156 hanede 849 kişi yaşıyordu. Bu tarihte ise, nüfusun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (6). Köyün demografik yapısını değişmiş olması, Tbeti’ye yeni nüfus yerleştirilmesi ya da tarihsel Gürcü köyündeki Gürcü nüfusunun tamamen asimile olmasıyla açıklanabilir. 1926 nüfus tahririne göre ise, köyde 449’u kadın ve 418’i erkek olmak üzere 867 kişiden oluşuyordu (7:188). Günümüzde köyde yaklaşık 400 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tbeti köyünün en geç, Tbeti Kilisesi’nin inşa edildiği 10. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğu bilinmektedir. Tbeti Kilisesi ise, Gürcü Krallığı zamanında inşa edilmiş ve kilise Gürcü kilisesinin piskoposluk merkezlerinden biri olmuştur. Gürcü Krallığı yönetimindeyken Tbeti, bütün Tao-Klarceti bölgesi gibi 1080’de Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Köy daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve bu krallığın dağılması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçti.
Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Tbeti, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağına (okrug) bağlı Şavşat-İmerhevi kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Garkloba nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) on köyünden biriydi. Bı sırada Tbeti köyü “Badaçidze”, “Demurçidze”, “Ziadidze” ve “Turutidze” adlı mahallelerden oluşuyordu (3; 8:10). Günümüzde de köydeki mevki adlarının büyük çoğunluğu Gürcücedir.
Tbeti, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Ertesi yıl, 1922 nüfus cetveline göre Tbeti Şavşat kazasının Merya nahiyesine bağlı bir köydü (6). Tbeti’nin adı 1925’te Cevizli olarak değiştirildi. Bununla birlikte köyün eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Cevizli (Tibet)” biçiminde uzun süre kullanılmıştır (10).
TARİHSEL ESERLER
Erken orta çağda piskoposluk merkezi olan Tbeti, aynı adı taşıyan manastırı ve kilisesiyle tanınmaktadır. Piskoposluk kilisesi olan Tbeti Kilisesi, 914 yılında kubbeli bir yapı olarak inşa edilmiştir. Köyün güneydoğu kesiminde bulunan ve kısmen hâlâ ayakta duran kilise, 1950’lerde dinamitle büyük ölçüde yıkılmıştır. Kilisenin duvar resimlerinin bazı kısımları gümümüze ulaşmıştır. Tbeti Manastırı’nda elyazmasıyla çoğaltılan İncil‘ler “Tbeti İncilleri” olarak adlandırılır. Rusya Ulusal Kütüphanesi Doğu Yazmaları Bölümü’nde muhafaza edilen elyazması “Birinci Tbeti İncili” 322 yapraktan oluşur ve Tbeti Kilisesi’nde 995 yılında Davit Oşkeli ile Arkiposi tarafından kopyalanmıştır. 10. yüzyılda Asomtavruli ve Nushuri denilen Gürcü alfabesiyle kopyalanan bir başka İncil ise, Tiflis’te Korneli Kekelidze Gürcistan Elyazmaları Merkezi’nde bulunmaktadır. 38,5 × 30 cm ebatlarındaki bu İncil, 242 yapraktan oluşur. Aynı merkezde muhafaza edilen bir başka Tbeti İncili, 1161-1165 yıllarında kopyalanmıştır. Resimlenmiş olan bu İncil, 321 yapraktan oluşur (11:166, 415, 425). Kilise, 17. yüzyılın ikinci yarısına kadar faaliyetlerini sürdürmüş, daha sonra camiye dönüştürülmüş ve cami 19. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır.
Tbeti Kilisesi’nin köyün merkezinde değil, vadinin karşı yakasında bulunduğunu belirten Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin notlarına göre, yapı 19. yüzyılda yıkılmaya başlamış ve yapı taşları sağa sola saçılmıştı. Tbeti Manastırı hakkında sözlü gelenekten gelen söylenceler bu tarihte de Şavşatlılar arasında hâlâ anlatılıyordu. Buna göre bu manastır Kraliçe Tamar tarafından yapılmıştı. Başka yerlerde olduğu gibi burada da Kraliçe Tamar’ın adı biliniyordu. Bu yöredeki bütün eski kalıntıların Kraliçe Tamar tarafından yapıldığına inanılıyordu (4:180, 284).
Tbeti Kilisesi’nin yanında tünel girişini andıran bir çukur vardır. Bunun bir depo olması olasılığına rağmen bu konuda yaygın bir efsane de mevcuttur. Bu efsaneye göre bu tünelle Tbeti Kilisesi’den Satle Kalesi’ne (Şavşat Kalesi) ulaşılıyordu. Düşman Tbeti Manastırı’na saldırdığı zaman din adamları bu gizli tünelden geçip Satle Kalesi’ne sığınıyorlardı.
Büyük ölçüde yıkık durumda olan Tbeti Kilisesi’nin temelinde Ağustos 2020 tarihinde kazı çalışmaları başlatılmıştır. Kazı konusunda yapılan açıklamalarda, kazı başkanı dahil, kazıyı yürütenler kilisenin Gürcü kilisesi olduğunu, 1950’lerde insan eliyle yıkıldığını söylemekten kaçınmışlardır (1; 2; 3).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt (1958) .
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Şavşat-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5.^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-İngilizce-Türkçe), Tiflis, 2019.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^ Mzia Saganelidze, “Tao-Klarcet – Tarih ve Efsaneler” (Gürcüce).
TAO-KLARCETİ 