Tsetileti

TSETİLETİ (Gürcüce: წეთილეთი; okunuşu: “ts’etileti”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Erikli olarak değiştirilmiştir.

Tsetileti, Şavşat‘ın kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 35 km uzaklıktadır. Çevresinde Ube (Oba), Manatba (Yeşilce) ve Hohlevi (Çağlıpınar) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Tsetileti, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Türkçe kaynaklarda Zetilet (زەتیلەت) olarak geçer (1:161). 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçiren Ruslar köyü Tsetilet (Цетилет) adıyla kaydetmiştir (2). Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin 1893 yılında not ettiği İmerhevi köyleri arasında Tsetleti adı geçmemektedir. Tsitloeti (წითლოეთი) biçiminde yazdığı köyün Tsetileti olması ihtimali vardır (3:141). 1904 yılında Şavşeti bölgesini gezen kültür tarihçisi Niko Mari ise, köyün adını Tsetileti (წეთილეთი) olarak yazmıştır(4:168).

Bugün Erikli adını taşıyan köyün eski adı bazı kaynaklarda olarak Agara (აგარა) olarak verilmiştir. Tsetileti ve Agara, ayrı yerleşmeler olup değişik dönemlerde, tek köy olarak birlikte kaydedilmiştir. Rusların 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Agara, Tsetileti’nin bir mahallesi olarak geçer (5:15). 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus sayımında bu iki yerleşme “Zetilit-Ağara” olarak kaydedilmiştir (6).

Tsetileti ve Agara, birer Gürcüce yer adıdır. Ancak, Gürcücede sonek olan “-eti” ile bitmesine karşın, Tsetileti’nin anlamı konusunda kesin bir bilgi yoktur. Tarihsel Gürcü coğrafyasında yaygın bir yer adı olan Agara ise, eski Gürücücede “yayla, mera”, modern Gürcücede “yazlık” anlamına gelir (7). Nitekim Niko Mari 1904 yılında buradan “Agara Yaylası” olarak söz etmiştir (4:223). Öte yandan Agara ve Tsetileti’de Samarile (სამარილე), Şavitke (შავიტყე), Sarçevi (სარჩევი), Akvana (აკვანა), Satovlia (სათოვლია), Satharahevi (სათხარახევი), Ahalçala (ახალჭალა) gibi bugün de kullanılan mahalle ve mevki adları, bu iki yerin Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (8:181, 193).

DEMOGRAFİ
Tsetileti’nin görece erken döneme ait nüfusu, Rusların 1886 yılındaki tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde, 60 hanede 512 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti. Bu sırada Tsetileti, Agara, Maçhateti (მაჩხატეთი), Hohlevi (ხოხლევი) ve Varditi (ვარდითი) mahallelerini de kapsıyordu. Hane başına ortalama yaklaşık 8,5 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olduğunu göstermektedir (2; 5:15). Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze 1893 yılında, Agara’dan 20 hanenin, Tsitloeti’den (Tsetileti?) 10 hanenin Osmanlı ülkesine göç ettiğini belirtmiş, Agara’nın nüfusunu 20 hane, Tsitloeti’ninkini ise 35 hane olarak vermiştir (3:140; 9:295).

Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde “Zetilit-Ağara” adıyla kaydedilmiş olan köyde 96 hanede, 333’ü kadın ve 342’si erkek olmak üzere 675 kişi yaşıyordu. Bu tespitte de nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (6). Bu tarihte hane başına düşen ortalama kişi sayısı 1886 yılına kıyasla azalmış ve 7 kişiye düşmüştür.

Muvahhid Zeki’nin 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında Zetilet olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 155 hanede yaşayan 830 kişiden oluşuyordu (1:161). Dört yılda nüfusun bu kadar artması, göç edenlerin geri dönmüş olması veya köye yeni bir nüfusun yerleştirilmesiyle açıklanabilir.

Tsetileti’nin nüfusu 1960 yılında 1.056 kişi olarak tespit edilmiştir (10:75). Günümüzde köyde yaklaşık 220 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tsetileti, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Şavşeti‘nin köylerinden biridir. Osmanlılar burayı 16. yüzyılda, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago’dan ele geçirmiştir.

Tsetileti, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Tsetileti, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazaya bağlı olan Tskalsimeri nahiyesinin dört köyünden biriydi. Bu sırada Tsetileti, Agara, Maçhateti, Hohlevi ve Varditi mahallelerini de kapsıyordu. Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Zakaria Çiçinadze Tsitloeti (Tsetileti?) ve Agara’yı İmerhevi’de Gürcücenin konuşulduğu köyler arasında saymıştır (9:295).

Tsetileti (Tsetileti-Agara), Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Tsetileti Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).

Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Tsetileti, Artvin livasının Şavşat kazasına bağlı İmerhevi nahiyesinin 18 köyünden biriydi (6). Köyün adı 1925 yılında Erikli olarak değiştirildi (12:189). Bununla birlikte köyün eski adı, yeni adıyla birlikte “Erikli (Zetilet)” biçiminde resmî kayıtlarda uzun süre kullanıldı (13).

TARİHSEL YAPILAR
Günümüzde Agara’yı da kapsayan Tsetileti köyünde bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Agara Kilisesi olarak bilinen bu yapıdan geriye bir duvar parçası kalmıştır. Günümüzde bu duvarın üzerinde bir köylünün evinin balkonu yükselmektedir. Kilisenin irice ve sarımsı taşları da bu evin duvarlarında kullanılmıştır (8:60). 1904 yılında köyü görmüş olan Niko Mari de o tarihte yıkık olan bu kilisenin varlığında söz etmiştir (4:104).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
4. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri(Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ “აგარა” – Büyük Gürcüce Sözlük.
8. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
9. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
10. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
12. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
13. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.