ÇAMARDO (Gürcüce: ჩამარდო; okunuşu: “çamardo”), tarihsel olarak Cavaheti bölgesinin Tao-Klarceti kısmında yer alan yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesi sınırları içindedir. Adı 1959 yılında Akdarı olarak değiştirilmiştir.
Çamardo Çıldır kasabasının kuzeyinde yer alır. Kasabaya 41 km uzaklıktadır. Çevresinde Ampuri (Kenardere), Vaşlobi (Övündü) ve Mgeltsihe (Kurtkale) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Çamardo, köyün bilinen en eski adıdır. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde aynı biçimde, Çamardo (چاماردە) biçiminde kaydedilmiştir (1:I.261). 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Çamardo (Чомардо) biçiminde kaydetmiştir (2). 20. yüzyılın başına bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili Rusça eserinde köyün adını aynı biçimde not etmiştir (3:92). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Türkçe Çamurda (چاموردە) biçiminde yazılmıştır (4:764).
Çamardo adının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte bu ad Türkçe olmadığı için 1959 yılında kaldırılmış ve köye Akdarı adı verilmiştir (5:652).
DEMOGRAFİ
Çamardo’nun en erken tarihli nüfusu hakkında 1595 tarihli Osmanlı tahrir defteri üzerinden bilgi verilebilir. Ancak bu tarihte köyün boşalmış olduğu anlaşılmaktadır. Çamardo’nun Osmanlıların eline geçmesinden yaklaşık 45 yıl sonra boş olması, köyde yaşayanların göç ettiğini göstermektedir. Bu durum köyün Müslümanların eline geçmesiyle Hıristiyan nüfusun köyü terk etmesi ya da Müslümanlaştırma sırasından köyden ayrılmasıyla açıklanabilir (1:III.377). 1694-1732 tarihli Osmanlı cebe defterinde adının geçmemesi, köyün bu tarihte de boş olduğunu göstermektedir (6).
Bu tarihten yaklaşık 150 yıl sonra, 1878 yılında Çamardo’da 10 hane kaydedilmiştir. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 50 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu durum köyün yeniden yerleşmeye açıldığını, ancak köyde az sayıda insanın yaşadığını göstermektedir (1:III.377). Bununla birlikte Rus idaresi 1886 yılındaki nüfus sayımında 116 kişi kaydetmiştir. Bu nüfusun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (2). Birkaç yılda köyün nüfusunun yaklaşık iki katı artmış olması, buraya yeni nüfusun yerleştirilmesiyle açıklanabilir. Çamardo’nun nüfusu 1896 yılında 133 kişiye, 1906 yılında 152 kişiye ulaşmıştır (7:115). 1935 yılında gelindiğinde ise, “Çamurda” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 251 kişiden oluşuyordu (8:79). Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Çamardo’nun adının 16. yüzyılda Osmanlı tahrir defterinde geçmesi, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Köydeki kilisenin varlığı da bunu işaret etmektedir. Bölgenin tarihine bakarak Çamardo’nun erken orta çağda Gürcü Krallığı, geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago sınırları içinde yer aldığı söylenebilir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında Samtshe-Saatabago’dan ele geçirmiştir. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre boş görünen Çamardo, Çıldır Eyaleti sınırları içinde Ahalkalak (Ahalkalaki) livasına bağlı Niyaliskur (Nialiskuri) nahiyesinin bir köyüydü. Söz konusu defterde Çamardo’nun Vaşlobi köyünün yanında yer aldığı ve boşalmış olduğu belirtilmiştir (1:I.261, II.256).
Uzun süre Osmanlı egemenliği altında kalan Çamardo köyünü 93 Harbi’nde (1877-1878) Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde köy Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın sınırları içinde yer alan ve 13 köyü kapsayan Tskarostavi nahiyesinin de bir köyüydü (2). Çamardo, Birinci Dünya Savaşı sonunda Rus ordusunun çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
Türkiye’ye bırakılmasından sonra Kars vilayetinin Çıldır kazasının Kurtkale (Mgeltsihe) nahiyesine bağlandı. 1959 yılında “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle adı Akdarı olarak değiştirildi (5:652). Bunula birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Akdarı (Çamurda)” biçiminde uzun süre resmi kayıtlarda yer aldı (10). Ardahan 1992 yılında il olunca, Çıldır ilçesi ve Akdarı bu ilin sınırları içine alındı.
TARİHSEL YAPILAR
Çamardo’da varlığı bilinen tek tarihsel yapı Çamardo Kilisesi’dir. Tek nefli bir yapı olan kilise, Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili tarafından 20. yüzyılın başında kayıt altına alındığında büyük ölçüde ayakta duruyordu. Dolgu duvar tekniğiyle inşa edilmiş kilisesinin duvarlarının dış yüzeyindeki kesme taşlar kısmen sökülmüştü. Girişi güney tarafta bulunan kilise 20. yüzyılın başında ahır ve samanlık olarak kullanılıyordu. Kilise sonraki dönemde yıkılmıştır. Harç kullanılarak inşa edildiği anlaşılan kiliseden günümüze duvar parçaları ile kesme taşlı küçük bir bölüm kalmıştır (3:92; 11:223; 12:61).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Ekvtime Takaişvili, Eserleri (Gürcüce ve Rusça), 2 cilt, Tiflis, 2017.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
6. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
TAO-KLARCETİ 