Kataphia

KATAPHİA (Gürcüce: კატაფხია; okunuşu: “”k’at’aph’ia”), Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Çavuşlu olarak değiştirilmiştir. 

Kataphia, Borçka kasabasının kuzeyinde, Çoruh Nehri sol kıyısında yer alır. Borçka’ya yaklaşık 18 km uzaklıktadır. Bugünkü Çavuşlu köyü, Kataphia, Mukriveti ve Gidreveti köylerinden oluşmaktadır. Günümüzde Kataphia köyünü çevresinde Heba (Karşıköy), Güzelyurt, Beğlevani (Güreşen), Ohordia (Şerefiye) ve Güneşli köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Kataphia’dır. Gürcüce kaynaklarda Kataphia (კატაფხია) biçiminde yazılan bu ad Türkçeye Katabhiya olarak girmiştir. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Kataphiya (قطاپخیە) ve Muvahhid Zeki’nin 1927’de yayımlanan Artvin hakkındaki Osmanlıca kitabında, Osmanlıca yazılışı biraz farklı olsa da Katabhiya (قاطاپخیا) olarak geçer (1:VIII.380; 2:119). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Katabhia (Катабхиа) biçiminde kaydetmiştir (3). 

Kataphia’nın anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Bu yer adı, Lazca veya Gürcüce bir kelimden değişime uğramış olabilir.

DEMOGRAFİ
Kataphia’nın görece erken döneme ait nüfusu, Osmanlı idaresinin vergi tahsil etme ve askere alma amacıyla 1835 yılında yaptığı tespit üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 153, erkek kaydedilmiştir. Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit etmesinden dolayı köyün toplam nüfusunu saptamak için bir o kadar da kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Kataphia’da yaklaşık 306 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (4:40).

Bu tarihten 40 yıl sonra, 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre Kataphia’nın nüfusu 255 kişiden oluşuyordu. Osmanlı idaresinin bu tarihte de sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Bundan dolayı köyün nüfusunun yaklaşık 510 kişiden oluştuğu söylenebilir. Bu nüfusu tespitinde Kataphia söz konusu salnameye göre “Bulduheti” köyünü de kapsıyordu (1:VIII.381).

Kataphia’da kadın ve erkek birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi tarafından yapılmıştır. 1886 tarihli bu nüfus sayımına göre Kataphia’da 39 hanede 186 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Köyde hane başına ortalama 4,7 kişi düşmesi ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bu tarihte Kataphia aynı zamanda Gonio kazasına bağlı bir nahiyeydi ve bu nahiyenin merkezi Kataphia köyüydü. Kataphia nahiyesinin nüfusu ise, 378’i Gürcü ve 214’ü Laz olmak üzere toplam 592 kişiden oluşuyordu (3; 5:17).

Türkiye sınırları içinde kalmasının ertesi yılında, 1922 nüfus cetveline göre Kataphia’da 22 hanede 99 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Kataphia’nın nüfusunun 1876 yılından itibaren azaldığı görülmektedir. O tarihteki nüfus sabit bir veri olarak alınırsa, köyün yarısının göç etmiş olduğu söylenebilir (6). Nitekim Gölcük ilçesindeki İrşadiye ve İcadiye yaşayan Gürcüler Kataphia’dan göç etmiştir (4:265). 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre köyün nüfusu 131 kişiden, 1935 genel nüfus sayımına göre ise 531 kişiden oluşuyordu (7:143; 8:83). Nüfusun bu kadar artmış olması daha önce göç etmiş olanların geri döndüğünü veya köye yeni nüfus yerleştirildiğini göstermektedir.

Eski Murkiveti köyünü de kapsayan Kataphia’da günümüzde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kataphia, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti’nin köylerinden biridir. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan ve bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago’dan 16. yüzyılın ilk yarısında ele geçirmiştir. Kataphia, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre Trabzon vilayetinin sancaklarından biri olan Lazistan sancağı sınırları içinde Gönye (Gonio) nahiyesine bağlı bir köydü (1:VIII.381).

Kataphia, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan galip çıkan Rusların eline geçti. Rus idaresinde Kataphia, Batum oblastında Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu tarihte Katahhia ayrıca Gonio kazasının nahiyelerinden biriydi. Kataphia nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluğu), Kataphia köyü dışında Arçueti, Başköy, Beğlevani, Gidreveti ve Mukriveti adlı köyleri kapsıyordu (3).

Kataphia, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kataphia Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Kataphia, Türkiye’ye bırakıldıktan sora 1922 nüfus cetveline göre Borçka kazasının Maradidi nahiyesine bağlı bir köydü. 1926 yılında Borçka Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiyeyken, Kataphia da Borçka nahiyesi içinde kalıyordu (6; 7:143).

TARİHSEL YAPILAR
Kataphia’da bugüne ulaşan en önemli tarihsel yapı, günümüzde bu köyün bir mahallesi olan eski Murkiveti (Dikiciler) köyündeki camidir. Kitabesine göre 1860 yılında yapılan cami bugün Dikiciler Camisi olarak bilinmektedir. Hafif bir eğime oturan cami, yığma moloz taş kaide üzerine geçmeli ahşap sistemle inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı bir yapı olan Dikiciler Camisi iki katlıdır. Yapının tavanı ahşaptır. Minaresi bulunmayan cami son zamanda onarılmış ve cephesi kiremit rengine boyanmıştır. Caminin taş mihrabının kenarı işlemeli ahşap çerçeveli olup minber kenarları lambri malzemeyle kaplanmıştır (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), İstanbul, 1927.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”.
4. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ “Çavuşlu Köyü Camii“.