Badzgireti

BADZGİRETİ – Tarihsel Şavşeti bölgesinin İmerhevi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Maden adıyla Artvin ilinin Şavşat ilçesine bağlı bir köydür.

Etimoloji: Gürcüce bir yer adı olan Badzgireti (ბაძგირეთი), Türkçede ışılgan olarak bilinen Gürcüce “badzgi” (ბაძგი) veya “badzgari” (ბაძგარი) kelimesinden türemiş olup bitkinin bol yetiştiği yer, “ışılganlık” anlamına gelir. Bitkinin Latince (Ilex colchica) adındaki colchica kelimesi, antik çağda Badzgireti’nin de içinde yer aldığı Kolheti’yle ilişkilidir. Bu yer adı Türkçeye Bazgiret (بازكیرەت) olarak girmiştir (2:161). Bu yerleşimin adı Gürcüce Bazgireti olarak da yazılır. Karçal Dağlarından doğan akarsulardan biri de Badzgireti Deresi olarak bilinir.

Tarihçe: Badzgireti köyü, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan İmerhevi’de yer alır. İmerhevi bölgesi bazen ayrı tarihsel bir bölge, bazen de Şavşeti bölgesinin bir parçası sayılmıştır. Osmanlılar bu bölgeyi 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Köyün sınırları içinde bulunan yıkık kilise o dönemde inşa edilmiş olmalıdır (4:67).

Badzgireti köyü, Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi belirleme amacıyla sadece erkek nüfusunu tespit ettiği 1835 yılında Çıldır Eyaleti’nin İmerhevi sancağına bağlı 20 köyden biriydi. Bu tespite göre köyde 17 hanede 66 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Badzgireti köyünün nüfusunun yaklaşık 132 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (5:45, 139).

Rus ordusunda görevli Gürcü asker Giorgi Kazbegi, Şavşeti ve İmerhevi bölgelerinin Rusların eline geçmesinden birkaç yıl önce, Osmanlıların 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirmiş olduğu toprakların bir kısmını gezmiş, Badzgireti Deresi ve bu derenin oluşturduğu vadi hakkında şunları yazmıştır: “Karçkal vadilerinden en büyüğü Badzgireti’dir. Burası, Phikiuri köyünün altındaki İmerhevi deresine dökülen aynı isimli dereyle sulanıyor. Ulaşılamazlığı ve yoksulluğu ile dış dünyadan kopmuş bulunan bu vadi rotamızın dışında kaldı. Oraya ancak yaya olarak çıkılabiliyor. Ama böyle bir yolculuk için zamanımız yeterli değildi.” (3:92).

Badzgireti köyü, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarına Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakılmıştır. Rus idaresinin de Badzgireti (Бадзгирети) olarak kaydettiği köy, Artvin sancağının Şavşet-İmerhevi kazasına bağlıydı. Bu kazada yer alan Daba nahiyesinin 6 köyünden biriydi. Rusların 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitine göre Badzgireti köyünde 30 hanede, 112’si erkek ve 112’si kadın olmak üzere 224 kişi yaşıyordu. Köyün nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Köyün bir mahallesi olan Gameşeti, bu nüfus tespitinde “Gameşet” (Гамешетъ) adıyla ayrı bir mahalle olarak kaydedilmişti ve bu tarihte mahallede sadece 3 hane bulunuyordu (6).

Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze 1890’ların başında İmerhevi bölgesinde Gürcü dilinin konuşulduğu köyler arasında Badzgireti köyünü de saymıştır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, Bazgireti’nin Rus idaresine geçmesinden sonra köyden 25 hane Osmanlı ülkesine göç etmiştir. 1886 yılında köyün nüfusunun 30 haneden ibaret olduğu göz önüne alındığında, bu dönemde Bazgireti’nin nüfusunun yaklaşık yarısının göç etmiş olduğu anlaşılmaktadır (7:140; 8:295). 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen Nikolay Marr, Badzgireti’nin “Komo-bani” (ქომო-ბანი), “Zemo-bani” (ზემო-ბანი) ve “Gameşeti” (გამეშეთი) olmak üzere üç mahalleden oluştuğunu, “Kapanti-tav” (კაპანთი-თავ) denilen yüksek bir bölgenin “Sadgereli” (სადგერელი) kısmında bir kilisenin bulunduğunu yazmıştır (9:220-221).

Bazgireti köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Rusların bölgeden çekilmesinin ardından bir süre Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Bu durum, 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Sovyet Rusya tarafından da tanındı. Ancak Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında, 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca Bazgireti Türkiye’ye bırakıldı (10:II:489).

Badzgireti köyü, 1922 nüfus cetveline göre “Bazgiret” adıyla İmerhevi nahiyesinin 18 köyünden biriydi. 27 haneden oluşan köyde 145’i kadın ve 137’si erkek olmak üzere 282 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (11). Badzgireti veya Bazgiret Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Maden olarak değiştirilmiştir (2:161).

Bazgireti köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Maden köy” (معدن كوی) adıyla Artvin vilayetinin Şavşat kazasına bağlı İmerhevi nahiyesinin köylerinden biriydi (11:81). 1940 genel nüfus sayımında Artvin vilayetinin yerini Çoruh vilayeti almış, İmerhevi nahiyesinin adı da Meydancık nahiyesi olarak değiştirilmişti. Bu sırada Maden köyünün nüfusu 349 kişiye yükselmişti (12:169). 1965 genel nüfus sayımında Maden köyünün nüfusu 471 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içinde 166 kişi okuma yazma biliyordu (13:89).

Tarihsel yapılar: Bazgireti köyünde günümüze iki tarihsel yapının kalıntıları ulaşmıştır. Bunlardan biri olan Sazgireli Kilisesi, tek nefli bir yapıdır. Bazgireti köyünün batısında, deniz seviyesinden 2.430 metre yükseklikte, köylülerin “Sazgirela”, “Sazgireli Düzü” olarak adlandırdığı yerde bulunmaktadır. Bu ad “satskerela”dan (gözetleme) geliyor olabilir. Burası ayrıca “Kiliseler” adıyla da bilinmektedir. Büyük ölçüde yıkık olan kilisenin (10 x 9 m) güney tarafına bitişik bir yapının bulunduğu bugüne ulaşan kalıntılardan anlaşılmaktadır. Badzgireti Kilisesi’nin kalıntıları belli bir seviyeye kadar toprağın altındadır. Doğu ve kuzey duvarlarının yüksekliği 1 metreyi bulur. Diğer duvarlar ise daha alçak seviyede olup yıkıntılar altında kalmıştır. Güney taraftaki bitişik binanın duvarları daha aşağı seviyededir. Kilise sarımsı renk taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir (4:67; 14: 163; 15:85-86).

Köydeki ikinci tarihsel yap ise, Hevtsvrili Kalesi olarak da bilinen Badzgireti Kalesi’dir. Kireç harcıyla inşa edilmiş olan kale, İmerhevi Deresi’nin sağ yakasında, Bazgireti Deresi vadisinde yer alır. Hevtsvrili (Çağlıyan) köyünde bulunmasına rağmen kale Bazgireti Kalesi olarak da anılmaktadır (15:318).

KAYNAKÇA:
1. ^ “ბაძგი” – A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Hasan Hüseyin Alemdar – Çıldır Eyaleti İmerhev Sancağı 2771 Numaralı Nüfus Defteri’nin Çevirisi ve Değerlendirmesi, Rize, 2020.
6. ^ Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1450-1455.
7. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
8. ^ Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
9. ^ Niko Mari,  Klarceti ve Şavşeti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Rusça; Petersburg, 1911).
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt.
11. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
12. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946.
13. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
14. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
15. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.