GELAŞENİ (Gürcüce: გელაშენი; okunuşu: “gelaşeni”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Güleş olarak değiştirilmiştir.
Gelaşeni, Ardanuç kasabasının güneydoğusunda yer alır. Kasabaya 30 km uzaklıktadır. Çevresinde Heva (Geçitli), Longothevi (Bulanık), Usoti (Tosunlu) ve Gulice (Ballı) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Gelaşeni, köyün en eski adı olarak bilinir. Bu yer adı bazı kaynaklarda Goleşeni, Guleşeni, Gureşeni olarak da geçer. Klarceti bölgesiyle ilgili 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde ve geç dönemde Türkçe kaynaklarda Guleşen ya da Goleşen (كولەشەن) biçiminde yazılmıştır (1:36; 2:116). Rus idaresi ise, köyü Gilyaşen / Gyulyaşen (Гиляшен / Гюляшен) adıyla kaydetmiştir (3). Köyün adının Türkçe kaynaklarda yazılışı zaman içinde Gölaşan’a dönüşmüştür.
Gelaşeni, kişi adı Gela ile “şeni” (შენი: yerleşme, köy) kelimelerinden oluşan Gürcüce bir tamlamadır ve “Gela’nın köyü” anlamına gelir. Tao-Klarceti bölgesinde özel adlardan türemiş başka yer adları da vardır. Bununla birlikte, çok sayıdaki farklı yazılışı köyün adının başka kelime ya da kelimelerden değişime uğramış olma ihtimalini de düşündürmektedir.
DEMOGRAFİ
Osmanlıların Gelaşeni’yi Gürcülerden ele geçirmesinden yaklaşık 25 yıl sonra, 1574 yılında gerçekleştirdiği tahrire göre köyde 14 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Gelaşeni’nin nüfusunun 70 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu nüfusun tamamı Hıristiyanlardan oluşuyordu. 1595’te ise, köyün hane sayısı 13’e düşmüş, üç hane ise Müslüman olmuştu (1).
Yaklaşık üç yüz yıl sonra, Rus idaresinin 1886 tarihli tespitine göre köyün nüfusu 458 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir (3). Bir Gürcü köyü olan Gelaşeni’de yaşayanlar Osmanlı idaresinde Müslümanlaşmış olmaları nedeniyle “Türk” olarak kaydedilmiş olabilir. Nitekim başka bir kaynakta 1908 yılında köyde 578 kişinin yaşadığı ve nüfusun tamamının Müslüman Gürcü olduğu belirtilmiştir (4:34).
Gelaşeni’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında köyün nüfusu 62 hanede yaşayan 227 kişiden oluşuyordu. Bu tespitte de nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). 1886 tarihli nüfusla kıyaslandığında bile köyün nüfusunun yarı yarıya azalmış olması, Rus idaresi sırasında Gelaşeni’den Osmanlı ülkesine göç olduğunu göstermektedir. Köyün nüfusunun 1926’da 322 kişiye, 1935 yılında 527 kişiye çıkması, köye dışarıdan bir nüfusun yerleştirildiğine işaret etmektedir (6:142; 7:150).
TARİHÇE
Köydeki kilisenin varlığı ve Gelaşeni’nin 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde yer alması, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Köydeki megalit kale kalıntıları aslında köyün çok daha eski yerleşme olduğuna işaret etmektedir. Bölgenin tarihine bakılarak Gelaşeni’nin erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde yer aldığı söylenebilir. 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden köyü ele geçiren Osmanlılar, burayı yeni kurulan Ardanuç livasına bağladı. Köy daha sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı.
Gelaşeni, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde köy Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Longothevi nahiyesinin köylerinden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalini sürdürdüğü sırada, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
Gelaşeni, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adının Güleş olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da da aynı idari konuma sahipti (5; 6:142). Ardanuç, 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası olmuş, Gelaşeni de “Güleş” adıyla merkez bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (9:136).
Adının değiştirilmesine karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmi kayıtlarda uzun süre “Güleş (Gölaşan)” biçiminde kullanılmıştır (10).
TARİHSEL YAPILAR
Gelaşeni’deki başlıca tarihsel kalıntı Gelaşeni Kilisesi ile Gelaşeni Kalesi’dir. Tek nefli bir yapı olan Gelaşeni Kilisesi, köyünün merkezinin 800 metre batısında, yolun 50 metre güneyinde yer alır. Genişliği 9,90 metre olan kilisenin uzunluğunu, çok fazla zarar görmüş olmasından dolayı tespit etmek mümkün değildir. Gelaşeni Kilisesi, moloz ve kesme taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiştir. Dolgu sistemi duvarları olan yapının dış yüzey taşlarının çoğu sökülmüştür. Kilisenin doğusunda yarım daire şeklinde bir apsis, apsisin yan taraflarında birer oda bulunmaktadır. Kuzey tarafta kalan oda dört köşeli bir mekândır. Güney taraftaki odanın planını tam olarak tespit etmek mümkün değildir. Kilisenin iç duvarlarının sıvanmış olduğu anlaşılmaktadır. Köylülerin verdiği bilgiye göre kilisenin yakınında üç adet şarap küpü bulunmuş, ama bunlar imha edilmiştir (11:76).
Ardanuç’un Hertvisi köyünün Cami mahallesindeki eski caminin inşasında kullanılan Bolnisi haçı figürlü iki taşın Gelaşeni Kilisesi’nden götürüldüğü köylüler tarafından ifade edilmiştir. Gelaşeni Kilisesi’nin sökülmüş olan kesme taşları da söz konusu caminin yapımında kullanılmış olabilir (11:83).
Megalit bir yapı olan orta büyüklükteki Gelaşeni Kalesi, köyün güney kesiminde, köylülerin “Ogeçe” dediği otlak alanda, Ardanuç Deresi’ne sağdan katılan bir suyun sol yakasındadır. Bu kaleden geriye 13,9 metre uzunluğunda bir duvar kalmıştır. Günümüze ulaşan duvar 2 metre genişliğinde ve 2,5 metre kadar yüksekliktedir. Bu duvarın üzerinde bugün ahşap bir samanlık bulunmaktadır (11:77).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
TAO-KLARCETİ 