VERANA NAKALAKEVİ (Gürcüce: ვერანა ნაქალაქევი; okunuşu: “verana nakakevi”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Çavdarlı olarak değiştirilmiştir. Eski Orbuha / Ormuha köyü bugün Çavdarlı köyünün sınırları içinde bulunmaktadır.
Verana Nakalakevi, Hanak kasabasının kuzeybatısında yer alır. Bu kasabaya 13 km uzaklıktadır.
TARİHÇE
Günümüzde Çavdarlı olarak bilinen köyün eski adı, Verana Nakalakevi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Verana Nakalekevi (ვერანა ნაქალაქევი), “harap olmuş eski şehir yeri” anlamına gelir (1;2). Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Verana Nakalakev, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise Viran Nakala (ویران نقلا) olarak geçer (3:III.538; 4:760). Rus idaresi ise köyü 1886 yılında Verana-Nakalakev (Верана-Накалакев) olarak kaydetmiştir (5).
Verana Nakalakevi köyü, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan Eruşeti bölgesinde yer alır. Eruşeti bölgesi, Gürcistan’ın en eski Hristiyanlık merkezleri arasında yer alıyordu. Bugünkü Çavdarlı köyünün sınırları içinde bulunan ve ortadan kalkmış olan Orbuha (ორბუხა) veya Ormuha (ორმუხა) köyündeki megalit kale kalıntısı, bu yörenin çok eskiden beri yerleşme olduğunu göstermektedir (6:14:3:544). Osmanlılar Eruşeti bölgesini ve köyü, 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Verana Nakalakevi Eruşeti’de “Nakalakevi” adını taşıyan üç köyden biriydi. Diğer iki köy ise, Aşağı Nakalakevi ve Yukarı Nakalakevi idi. Verana Nakalakevi, diğer iki köy gibi Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı ve nüfusu 7 haneden (yaklaşık 35 kişi) oluşuyordu (3:III.538).
Verana Nakalakevi, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Sorsi nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi ve nüfusu 60 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı “Türkmen” olarak kaydedilmişti (5). Adından da bir Gürcü köyü olduğu anlaşına Verana Nakalakevi’de demografik yapının zaman içinde değiştiği bu kayıttan anlaşılmaktadır. Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896’da 73 kişiye, 1906’da 95 kişiye ulaşmıştır (7:111).
Verana Nakalakevi köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Verana Nakalakevi köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (8:II.489).
Verana Nakalakevi köyü, 1928 yılında “Viran Nakala” adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı (4:760). 1935 genel nüfus sayımında da “Viranakala” olarak kaydedilmiş olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 160 kişiden oluşuyordu (9:380). Köyün adı daha sonra “Virannakala”, “Virananakale” olarak da yazılmıştır (10:349). Verana Nakalakevi / Viran Nakala “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Çavdarlı olarak değiştirilmiştir (11:778).
Çavdarlı köyünde Hristiyan nüfusun yaşadığı dönemde bir köy kilisesi olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte bu kilisesinin akıbeti bilinmemektedir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli de 30 Eylül 1917 tarihli Sakartvelo gazetesinde Verana Nakalakevi çevresinde Gürcüce adı olan on kadar köy bulunduğunu ve bu köylerin etrafında 13 adet kilisenin kalıntılarının bulunduğunu yazmıştır (12:206; 13).
Bugünkü Çavdarlı köyünün 1,5 km güneydoğusunda Orbuha (ორბუხა) veya Ormuha (ორმუხა) adını taşıyan bir köy bulunuyordu. Ormuha “ori” (ორი: iki) ve “muha” (მუხა: meşe) kelimelerinden meydana gelir ve “iki meşe / çifte meşe” anlamı taşır. “Buha” (ბუხა) kelimesinin anlamı ise belli değildir; Osmanlı idaresi köyün adını Ormuha yerine yanlışlıkla Orbuha olarak kaydetmiş de olabilir.
Ormuha / Orbuha köyünün varlığı, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinden bilinmektedir. Söz konusu Osmanlı mufassal defterinde Orbuha (اوربوخا) olarak geçen köy, Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı ve nüfusu 19 haneden (yaklaşık 95 kişi) oluşuyordu. Hane reislerinin adları bu köyün o tarihte Hristiyan bir Gürcü köyü olduğunu göstermektedir. Hane reisleri Ağdgomel, Goça, Batata, Garsevan, Revaza, Maharebel, Badela, Elia, Camaspa, Eprem, Gogiça, Vardzel, İason gibi adlar taşıyordu. Orbuha / Ormuha köyünde buğday, arpa, sebze, yonca yetiştiriliyor, arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Bu köyün ortadan kalktığı 19. yüzyıla ait kayıtlarda adının yer almamasından da anlaşılmaktadır. Köyün ortadan kalkmasının nedeni bilinmemekle birlikte, göç etme veya göç ettirmeyle ilişkili olduğu düşünülebilir.
Orbuha veya Ormuha köyünden geriye eski yerleşim izleri ile bir kale kalıntısı kalmıştır. Orbuha Kalesi (9,8 × 8,6 m), Orbuha / Ormuha köyünün 1,2 km güneybatısında, Çoti (Çat) Suyu ile sol kolu Taneidani (Serinkuyu) Deresi’nin birleştiği yerdeki kayalık bölgede bulunmaktadır. Kale, kaba ve iri taşlardan (megalit) inşa edilmiştir. Kaleden günümüze kalan duvarların yüksekliği 2 metreyi bulmakatdır. Kalenin iç kısmı daha küçük taşlarla dolmuştur (3:II.483, III.544; 14:14).
KAYNAKÇA:
1. ^ “ვერანა” – A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
2. ^ “ნაქალაქარი, ნაქალაქევი” – A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
11. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
13. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 30 Eylül 1917, sayı 234.
14. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
TAO-KLARCETİ 