KLASKURİ (Gürcüce: ქლასკური; okunuşu: “klask’uri”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Aralık olarak değiştirilmiştir.
Klaskuri, günümüzde Aşağı Klaskuri ve Yukarı Klaskuri olarak ikiye ayrılır. Aşağı Klaskuri Aralık köyü, Yukarı Klaskuri Atanoğlu köyü olarak bilinir. Klaskuri sadece köyün değil, bu köyün yer aldığı bir vadi ile akarsuyun da adıdır.
TARİHÇE
Aralık köyünün eski adı, Klaskuri’dir. Klaskuri, bugün ayrı bir köy olan Atanoğlu’nu da kapsıyordu. Klaskuri (ქლასკური), bir tamlama olup ikinci kelime “Skuri” (სკური) Kolhi dilinde “vadi” ve “dere” anlamına gelir. Kolhi dilinden gelen bu kelime Megrelce ve Lazcada da bu anlamı korumuştur. Klaskuri, “sıcak su” anlamına gelir. Köyün bu adı, aynı adlı dere veya vadiden aldığı sanılmaktadır. Gürcistan’ın Acara bölgesinde bir köy ile derenin adı olan Skurdidi (სკურდიდი) de benzer biçimde “skuri” (სკური) kelimesini içeren bir tamlamadır ve “büyük dere / büyük vadi” anlamına gelir (1:280; 2:6).
Bununla birlikte Klaskuri köyünde Tetrieti (თეთრიეთი), Tsikvauri (წიქვაური), Gorgauli (გორგაული), Kvesauri (კვესაური), Kalokdei (კალოქედი), Kebauri (ქებაური), Pernauli (პერნაული), Sasmeni (სასმენი), Arkkana (არყყანა), Dubauri (დუბაური), Sabeçdavi (საბეჭდავი), Tsintskala (წინწკალა), Naşieti (ნაშიეთი), Tskirmeneti (წკირმენეთი), Gvarameti (გვარამეთი), Tbeti (ტბეთი), Nikosmeri (ნიგოზმერი), Makdieti (მაყლიეთი), Vakesopeli (ვაკესოფელი), Halhikana (ხალხიყანა), Tsverikana (წვერიყანა), Çurikana (ჭურიყანა), Hatikedi (ხატიქედი), Şveliseri (შველისერი), Cinçrikana (ჯინჭრიყანა), Kurdieti (ქურდიეთი), Kapankana (კაპანყანა), Vaketsipnari (ვაკეწიფნარი), Vakekana (ვაკეყანა), Lorhevi (ლორხევი), Nabeğlavi (ნაბეღლავი), Şavşuri (შავშური), Kedikana (ქედიყანა) gibi çok sayıda Gürcüce mevki adı bulunmaktadır (3:185, 191).
Klaskuri adı Türkçeye, Klaskur, Kelaskur ya da Kilasğur gibi değişik biçimlerde girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki’nin 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün adını Kilaskur (كیلاسقور) olarak geçer (4:118). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Klaskuri (Класкури) olarak kaydetmişlerdir (5). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze köyün adını Kelaskuri (ქელასყური) ya da Telas-kuri (თელას-ყური) biçiminde yazmıştır (6:117, 149: 7:135).
Bir Gürcü yerleşimi olan Klaskuri, tarihsel Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesinde yer alır. Bu bölge antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde kalıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında da Osmanlılar tarafından Gürcülerden ele geçirildi. Bu tarihten sonra köy Çıldır Eyaleti sınırları içinde yer aldı.
Klaskuri, 19. yüzyılın ilk yarısında Livane sancağının Sinkoti nahiyesinde yer alıyordu. Osmanlı idaresinin vergi belirleme ve askere alma amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde köyde 116 hanede 356 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün bu tarihteki nüfusunun yaklaşık 712 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Nüfusun tamamı “Müslim” olarak kaydedilmiştir (8:15, 122-133; 1:40). Söz konusu “Müslim” nüfusun Müslüman Gürcülerden oluştuğu 1886 yılındaki Rus nüfus kaydından anlaşılmaktadır (5).
Klaskuri, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinin 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus sayımda Klaskuri’de 131 hanede 713 kişi yaşıyor ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Hane başına ortalama 5,4 kişinin düşmesi, o tarihte köydeki ailelerin kalabalık bir nüfusa sahip olmadığını göstermektedir. Bu tarihte Klaskuri Batum sancağına (okrug) bağlı Gonio kazasında (uçastok) yer alıyordu ve Gonio kazasına bağlı Şubani nahiyesinin köylerinden biriydi. Beş köyü kapsayan Şubani nahiyesinin toplam nüfusu 1.171 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 60’ının Klaskuri’de yaşıyor olması, buranın büyük bir köy olduğunu göstermektedir (5; 9:54). Bununla birlikte, bu nüfus sayımından sonra bölgeyi gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze, Klaskuri köyünde 60 hanenin yaşadığını ve 20 hanenin göç etmiş olduğunu belirtmiştir. Çiçinadze’nin gözlemlere ve halka dayanarak verdiği bilgiye göre Klaskuri vadisinden en az 200, en çok 1.000 hane Osmanlı ülkesine göç etmiştir. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin aktardığı bilgiye göre, Kelaskuri Tepesinin eteklerindeki tarlalarda çok fazla mısır yetiştiriliyordu. Bu yörede beyaz domuz, ayı, yaban keçisi, geyik ve başka yabani hayvanlar vardı. Köylüler mısır tarlalarını korumak için gece ambar altlarında nöbet tutuyor, tüfek atıyorlardı. Bu sırada Gürcüce şarkılar da söylüyorlardı (7:135; 6:81, 148).
Klaskuri, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Klaskuri köyünü de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (10:II.489).
Artvin livasında 1922 yılında yapılan nüfus tespiti sonuçları arasında Klaskuri köyü geçmemektedir. Klaskuri Türkçe olmadığı için köyün adı 1925’te Aralık olarak değiştirildi. Bu tarihte köy Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlıydı. 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre köyde 75 hanede, 237’i erkek ve 223’ü kadın olmak üzere 460 kişi yaşıyordu (11:143). Klaskuri’nin 1886 tarihindeki nüfusu sabit veri alındığında bile köyün nüfusunun iyice azaldığı görülmektedir. Bu durum köyün sınırlarının değişmesi veya Rus idaresi sırasında köyün bir kısmının Osmanlı ülkesine göç etmiş olmasıyla açıklanabilir. Nitekim Mustafakemalpaşa ilçesinde Karapınar, Sinop’un merkez ilçesindeki Karapınar, Erfelek ilçesindeki Abdurrahmanpaşa köyü ile Değirmencili köyünün İncemeydan mahallesinde yaşayan Gürcülerin bir kısmı Klaskuri’den göç etmiştir (1:256, 270, 271).
Aralık köyünün Atanoğlu mahallesi 1956 yılında ayrı bir köy haline getirilince, Aralık köyüne Aşağı Klaskuri, Atanoğlu köyüne de Yukarı Klaskuri denmiştir[16] Bugün bölünmüş olan Klaskuri’de son tespitlere göre, 294’ü Aşağı Klaskuri’de (Aralık köyü) ve 70’i Yukarı Klaskuri olmak üzere toplam 364 kişi yaşıyordu (12:65).
Klaskuri köyünde iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Günümüze kalıntıları kalmış olan bu iki yapı da Aşağı Klaskur (Aralık) kısmında yer alır. Klaskuri Kilisesi, 2009 yılındaki yüzey araştırmaları sırasında Fahriye Bayram ile Turgay Yazar tarafından tanımlanmıştır (1:2). Bununla birlikte Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de Klaskuri köyünün bulunduğu vadinin sonunda, Çoruh Nehri kıyısında, küçük bir tepenin üzerinde küçük bir kiliseden söz etmiştir. Kilisenin hemen önündeki köprü de Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre Gürcü kraliçesi Tamar’a atfen Tamar Köprüsü diye adlandırılıyordu (6:148-149). Diğer kilise de şapelin hemen altındaki düzlükte yer almaktadır. Yamaca yaslanarak inşa edilmiş olan kilisenin kuzeyde dikdörtgen ve haç planlı bir yapı olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır (14:162). Aynı yerde, Klaskuri Deresi’nin sağ kıyısında yüksekçe bir kayanın üzerinde bir kulenin kalıntıları bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kısmı neredeyse tamamen yosunla kaplanmıştır (14:162).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Eter Beridze, Nigali (Gürcüce), Tiflis, 2009.
3. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
5. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
7. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
8. ^ Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019.
9. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
11. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927). 12. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013.
13. ^ Fahriye Bayram ve Turgay Yazar, “Artvin, Erzurum, Ardahan İli ve İlçelerinde Ortaçağ Gürcü Mimarisi Yüzey Araştırmaları – 2009”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 2011.
14. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
TAO-KLARCETİ 