Çoti

ÇOTİ (Gürcüce: ჩოთი / ჯოთი; okunuşu: “çoti / coti”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı bir köydür. Adı zaman içinde Çat / Çatköy’e dönüşmüştür. Oysa Kura Nehri’nin bir kolu ola akarsu günümüzde de Çot / Çöt (Çöt Suyu Çayı) adını taşımaktadır.

Çoti, Hanak kasabasının kuzeybatısında yer alır ve bu kasabaya 22 km uzaklıktadır.

TARİHÇE
Bugün Çatköy olarak bilinen yerleşmenin eski adı Coti veya Çoti’dir (1:210). Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Cot / Çot (جوت / چوت) olarak geçer. Cot adının Gürcüce Cotisklde’den (ჯოთისკლდე) kısaltılarak yazılmış olabileceği tahmin edilmektedir (2:III.549). Köyün adı zaman içinde Çat’a dönüşmüştür. Nitelim Rus idaresi köyü Çat (Чат) adıyla kaydetmiştir (3). Rus idaresi aynı tarihte, bugün Borçka sınırları içinde yer alan Çat (Maçati / მაჭათი) köyünü de Çat (Чат) biçiminde yazmıştır. Çatköy, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Çat (چات) olarak geçer (4:759).

Coti veya Çoti, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Eruşeti‘de yer alır. Köyün bulunduğu bölgede megalit kalenin varlığı, bu yörenin çok eskiden beri yerleşim yerlerine sahne olduğunu göstermektedir (1:385). Osmanlılar köyü, 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirdi. Gürcüce adı Coti (ჯოთი) veya Çoti (ჩოთი) biçiminde yazılan köy, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine benzer biçimde girmiştir. Bu tarihte bu yerleşme Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Coti’nin nüfusu 29 hanede (yaklaşık 145 kişi) oluşuyordu. Her hane, Osmanlı idaresinin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmıştı. Hane reislerinin çoğu Batata, İvane, Kakala, Lazare, Mahara, Elia, Kupata, Çita, Ağdgomel, Laşkara, Elisa, Gogina, Matsatsa gibi Gürcü adları taşıyordu. Coti’nin o tarihte bir Hristiyan Gürcü köyü olduğu bu kayıtlardan da anlaşılmaktadır. Köyde buğday, arpa, sebze, yonca yetiştiriliyor, arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. İki adet de değirmen bulunuyordu (2:I.506; II.494; III.549).

Çoti köyü, uzun süre Osmanlı egemenliği altında kaldıktan sonra, 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde altında Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Sorsi nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Çat’ın nüfusu 43 kişiden oluşuyordu ve nüfusun tamamı “Türkmen” olarak kaydedilmişti (3). Çoti köyünün demografik yapısının zaman içinde değişmiş olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır. Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896’da 64, 1906’da 86 kişiye ulaşmıştır (5:111).

Çat köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla, Çat köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (6:II.489). Çat köyü, 1928 yılında Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı (4:759). 1935 genel nüfus sayımında da “Çat” olarak kaydedilmiş olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 165 kişiden oluşuyordu (7:82).

Eski bir Hristiyan yerleşmesi olan Çatköy’de bir kilisesinin varlığı bilinmektedir. Bununla birlikte Coti Kilisesi’nin akıbeti konusunda kaynaklarda bilgi yer almamıştır. Köyde ayrıca bir kule ile bir kale kalıntısı bulunmaktadır. Çatköy’ün 6 km kuzeybatısında bulunan Coti Kulesi’nin (11,7 × 9,5 m) bulunduğu yer, “Ziyaret Tepe” olarak bilinir. Bu kulenin 1,4 km kuzeyindeki bir tepede megalit kalenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Şavtsihe (შავციხე / “kara kale”), olarak bilinen bu kale, kulenin bulunduğu yerden de görülmektedir. İki yapının birbiriyle ilişkili olduğu görülmektedir (1:218, 385).

KAYNAKÇA:
1. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.