Murgul

MURGUL (Gürcüce ve Lazca: მურღული; Murğuli), tarihsel Klarceti bölgesinde bir akarsu ile vadinin adıdır. Daha geç tarihlerde küçük bir yerleşmenin de adına Murgul denmiştir. Günümüzde Murgul, Artvin iline bağlı bir ilçe ve bu ilçenin merkezi olan kasabadır.

ETİMOLOJİ
Murgul adı büyük bir olasılıkla Eski Yunancadan gelir, ancak ne anlama geldiğine ilişkin bilgi yoktur.^[1] Daha geç tarihlerde Murgul Gürcüce ve Türkçe kaynaklarda yerleşim birimi olarak değil, ama akarsu ve vadi adı olarak geçer. 20. yüzyılın başlarında ise, Rusça ve Türkçe kaynaklarda nahiye adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Çoruh vilayetine bağlı Borçka kazasında bir nahiye olduğu sırada Murgul, öte yandan ilk kez Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta bir köy olarak kaydedilmiştir.^[2] 1968’de İçişleri Bakanlığı’nın yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Murgul, yeni adı Göktaş olarak verilmiştir.^[3]

TARİHÇE
Bir yerleşim birimi olarak Murgul 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, akarsu ve vadi olarak Murgul adına oldukça eski kaynaklarda rastlanır.^[4-5] Bugün Murgul ilçesi sınırları içinde yer alan Ereguna ve Korideti köylerindeki kiliselerin varlığı da Murgul vadisindeki yerleşim yerlerinin tarihinin Osmanlı dönemi öncesine dayandığını göstermektedir.^[6]

Tarihsel Klarceti sınırları içinde yer alan Murgul vadisi, bölgenin bilinen tarihine bakarak erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alırken, 11. yüzyılın son çeyreğinde, Tao-Klarceti’nin diğer bölgeleri gibi Büyük Selçukluların eline geçti. Geç ortaçağda ise Murgul vadisi, Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. Osmanlıların 16. yüzyılda Samtshe-Saatabago topraklarını ele geçirince Çıldır Eyaleti’ni kurdular. Bu eyaletin sınırları içinde kalan Murgul’un adı, bu eyalete ilişkin Osmanlı kayıtlarına rastlanmaz.

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Murgul vadisi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Bu savaşın sonucu olarak Murgul vadisi göç nedeniyle neredeyse boşaldı. Aradan yedi-sekiz yıl geçtikten sonra göç edenlerin bir kısmı Rus yönetimi altındaki Murgul vadisindeki köylere geri döndü.^[7] Rusların 1886 tarihli nüfus sayımında Artvin kazası (uçastok) sınırları içinde Murgul vadisindeki köylerin adları geçmekle birlikte, bir yerleşim birimi olarak Murgul’un adı yer almamaktadır.^[8] 1901 yılında Murgul Bakır Fabrikası’nın açılmasıyla bölgenin önemi artmıştır.^[9] Murgul, Rus yönetiminin sonlarında Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasında (uçastok) bir nahiyeydi.^[10] Bununla birlikte bu idari birim içinde Murgul adını taşıyan bir yerleşim birimi ya da köy bulunmuyordu.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra Murgul, 1918-21 arasında bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde yer aldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında, Murgul’un da içinde yer aldığı bölgeyi Türkiye fiilen ele geçirdi. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Murgul’un da bağlı olduğu Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.^[11]

Artvin bölgesi Türkiye’ye bırakıldıktan hemen sonra Murgul, Borçka kazasına bağlı bir nahiye oldu. Bu tarihlerde Murgul nahiyesindeki köylerin önemli bir kısmında Gürcüce konuşuluyordu. Kısa bir süre sonra Borçka da nahiyeye dönüştürülünce, Murgul nahiyesi Artvin ilinin merkez kazasına bağlandı. Murgul nahiyesine bağlı bazı köyler Borçka’ya bağlandı ve Murgul sadece altı köyden ibaret bir nahiye haline geldi.^[12] Murgul nahiyeyken ilk kez 1933’te Dahiliye Vekaleti’nin yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta bir köy olarak kaydedilmiştir.^[13] Bununla birlikte Murgul nahiyesinin idari merkezi Damar köyüydü.^[14] Murgul ise, Murgul Bakır İşletmeleri’ne bağlı olarak ortaya çıkan yeni bir köydü. Murgul, yabancı kökten gelen yer adı olması nedeniyle 1964’te Göktaş olarak değiştirildi. 1987’de Göktaş nahiyesi Murgul adıyla ilçe ve Murgul kasabası da bu ilçenin merkezi oldu.

TARİHSEL YAPILAR
Yeni bir yerleşme olan Murgul kasabasında herhangi bir tarihi yapı ya da kalıntı bulunmamaktadır. Bununla birlikte Murgul ilçesi sınırları içinde ya da Murgul vadisindeki köylerde birkaç tarihi yapının olduğu bilinmektedir. Bunlardan biri eski adıyla Korideti köyündeki kilisedir. Günümüzde tamamen ortadan kalkmış olan bu köy kilisesinde Yunanca elyazması ünlü bir İncil muhafaza ediliyordu. Bu İncil’e düşülmüş son derece ilginç Gürcüce notlar mevcuttur. Kilisenin yeri bugün bilinmemektedir. Bir başka tarihsel yapı ise, Ereguna köyündeki köy kilisesidir. Köyün merkezinde bulunan bu kiliseden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır.^[15]

Günümüze yıkıntıları ulaşan bir başka tarihsel yapı, Murgul kasabasının 600 metre güneyinde, Murgul Çayı’nın sol kıyısındaki kayalık bir tepede bulunan kaledir. Bir adet kulesi bulunan bu kaleden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır.^[16]

Bunların dışında, Muvahhid Zeki 1927’de yayımlanan kitabında Murgul Çayı üzerinde harabe halde kemerli bir köprü bulunduğunu yazar.^[17] Murgul-Borçka yolu üzerinde bulunan ve sadece yayaların kullandığı köprü günümüze sağlam biçimde ulaşmıştır. Yakın tarihlerde onarılmış olan köprünün ne zaman yapıldığına dair kesin bir bilgi mevcut değildir.^[18]

Zakaria Çiçinadze’ye göre, 19. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı-Rus sınırı Murgul vadisinden geçiyordu. Bununla birlikte köylerin büyük çoğunluğu Rusya tarafında kalmıştı. Köyler küçük olsa da nüfusu 50 kişiden az değildi. 
1. Trapeni (ტრაპენი), Çoruh ile Murgul Çayının birleştiği yerin yukarısında yer alır. Köy tamamen göç etmiş. 2. Arhva (არხვა), burada sadece Bolkvadzeler olarak bilinen bir hane kalmış. Bu aileden bazıları Gürcüce okuma-yazma biliyormuş.  3. Jvana (ჟვანა). 4. Kamaleti (ქამალეთი). 5. Puçgreti (პუჭგრეთი). 6. Ergvana (ერგვანა). 7. Korideti (კორიდეთი).  8. Osmala (ოსმალა). Daha önce bu köy başka bir ad taşıyormuş. Burada Omanidze ailesinden Hıristiyan Gürcüler yaşıyor ve bağcılıkla uğraşıyorlar. Şarap ve votka yapıyorlar. Tütün yetiştirip ticaretini yapıyorlar. 8. Duça (დუჩა). 9. Mezre (მეზრე). 10. Aduça (ადუჩა). 11. Dzantsula  (ძანცულა). 12. İskevi (ისკევი). 13. Kaparçeti (კაპარჭეთი). 14. Gürbin (გურბინი). 15. Baga (ბაგა). 16. Küre (ქურა). 17. Çhaleti (ჩხალეთი). 18. Gogileti (გოგილეთი). 19. Başgör (ბაშქორი). 20. Porseti (ფორსეთი). 21. Çalavi (ჭალავი).  22. Gomtsireti (გომცირეთი). 23. Urdzuma (ურძუმა). 24. Avana (ავანა). Nağvarevi (ნაღვარევი). 26. Kevli (კევლი). 27. Zeda İkura (ზედა-იქურა) ve diğerleri. Bu köyler Rusya tarafında. Rusya sınırı yakınında şu köyler var: 1. Potoçuri  (პოტოჭური). Bu köyde Gürcüce konuşan Müslüman Gürcüler yaşıyor. 2. Orci (ორჯი). Bu köydekiler de Gürcüce konuşuyorlar. 3. Sidreti (სიდრეთი) ve 4. Dilargeti (დილარგეთი). Bu köylerin hepsinde Gürcüler kendi anadilinde konuşuyorlar. 
Bu tarafta nerde köprü, kule ve kilise varsa, Murgullular bunların hepsinin Kraliçe Tamar zamanında yapıldığı söylüyor. Murgul Çayı üzerinde yüksek bir taş köprü var. 30 metreden daha uzun. Büyük köprünüm yapımına Osmanlı zamanında bir Müslüman Gürcü başlamış, fakat savaş nedeniyle köprüyü tamamlayamamış ve kendisi de Osmanlı ülkesine göç etmiş.
Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 207-208)

Kaynakça:
1. ^ Sevan Nişanyan, Adını Unutan Ülke, İstanbul, 2010, s. 45.
2. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, 1933, İstanbul, s. 567.
3. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 738.
4. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 195.
5. ^ Sevan Nişanyan, Adını Unutan Ülke, İstanbul, 2010, s. 45.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 138, 139.
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), 2019, Tiflis, s. 22.
8. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça). Erişim tarihi: 16 Ocak 2020.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 74.
10. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 123.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
12. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 92-93, 148.
13. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, 1933, İstanbul, s. 567.
14. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 148.
15. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 138, 139.
16. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 300.
17. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 32.
18. ^ “Murgul Deresi Kemer Köprüsü”. Erişim tarihi: 16 Ocak 2020.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.