Kvartshana

KVARTSHANA – Tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Bakırköy adıyla Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür. 

Etimoloji: Gürcüce bir yer adı olan Kvartshana (კვარცხანა), Gürcüce kuvars anlamındaki “kvartsi” (კვარცი) ile Farsça’dan Gürcü diline girmiş ve hane anlamındaki “hana” (ხანა) kelimelerinden oluşur. Bu yer adının buradaki maden yataklarıyla bağlantılı ortaya çıktığı anlaşılmaktadır (6:639). Bu yer adı Türkçeye Kvarshan veya Kuvarshan şeklinde girmiştir. Nitekim 1835 tarihli nüfus defterinde Kvarshan (كوارسخان) ve 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Kvarshan (قوارسخان) biçiminde geçer (21:164; 27:354).

Tarihçe: Kvartshana köyü, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti’de yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi 16. yüzyılın ortalarına doğru Gürcülerden ele geçirmiştir. Kvartshana Kalesi ve içindeki kilise bu dönemden kalmıştır (1:114-115).

Kvartshana köyü, 1835 tarihli Osmanlı nüfus defterinde, Çıldır Eyaleti’ne bağlı Livane sancağının köylerinden biriydi. Osmanlı idaresinin vergi belirleme ve askere alma amacıyla gerçekleştirdiği bu nüfus tespitinde köyde 25 hanede 74 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün bu tarihteki nüfusunun yaklaşık 148 kişiden oluştuğu söylenebilir. Nüfusun tamamı “Müslim” olarak kaydedilmiştir. Söz konusu “Müslim” nüfusun Müslümanlaşmış Gürcülerden oluştuğu 1886 yılındaki Rus nüfus kaydından anlaşılmaktadır (21:81-83). 

Kvartshana köyü, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, Trabzon vilayetinin Lazistan sancağında, Livana kazasına bağlıydı. Köyün nüfusu 28 hane ve 79 kişi olarak tespit edilmiştir. Bu tarihte de Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ettiği bilinmektedir. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunu 158 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Kvartshana’da hayvan varlığı olarak 50 öküz, 30 inek, 8 at, 3 keçi ve 10 koyun tespit edilmiştir (27:355).

Kvartshana köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berln Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresinin 1886 nüfus sayımında Kvarshana (Квацхана) olarak kaydettiği köy, Artvin sancağının Artvin kazasına bağlı Beşauli nahiyesinin dört köyden biriydi. Köydeki 39 hanede, 164’ü erkek ve 154’ü kadın olmak üzere, 318 kişi yaşıyor ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (86: “Batum oblastı” – 1320). Köyde Saparauli (საფარაული), Sasadilo (სასადილო), Gargata (გარგათა), Satave (სათავე), Lekta (ლეკთა) gibi Gürcüce yer adları da köyün eski bir Gürcü yerleşim yeri olduğunu göstermektedir (1:191). Gürcü tarihçi ve araştırmacı Zakaria Çiçinadze, 1890’ların başında, Kvartshana (კვარცხანა) şeklinde yazdığı köyde 25 hanenin yaşadığını, 10 hanenin Osmanlı ülkesine göç etmiş olduğunu yazmıştır (37:147; 38:135).

Kvartshana köyü, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rusların Artvin sancağından çekilmesinin ardından Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Nitekim bu durum 7 Mayıs 1920 tarihinde Moskova Antlaşması’yla Sovyet Rusya tarafından da tanındı. Yaklaşık bir yıl sonra Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalinin ardından imzalanan Moskova Antlaşması’yla Artvin bölgesi ve Kvarshana köyü Türkiye’ye bırakıldı (114; 69:489).

Kvartshana köyü, Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı köylerden biriydi. Kvartshana veya Kuvarshan Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Bakır olarak değiştirildi. Ertesi yıl yapılan nüfus tespitinde köyde 129 hanede 627 kişi yaşıyordu. Bu nüfus içinde 155 kişi köyün dışındandı; çoğunluğu Alman, bir kısmı Rus ve İranlı olmak üzere 188 kişi de yabancıydı ve Kuvarshan Bakır Fabrikası’nda çalışıyordu (25:2010:140).  Bakır köyü, 1940 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetine bağlı Artvin kazasının merkez nahiyesinin köylerinden biriydi ve nüfusu 515 kişiden oluşuyordu (40:166). 1965 genel nüfus sayımıdan 341 kişiden oluşan nüfusu içinde 165 kişi okuma yazma biliyordu (65:86)

Tarihsel yapılar: Bakırköy’de varlığı bilinen tarihsel yapılar, Kvartshana Kalesi ile içindeki yapılardır. Kale, köyün 600 metre güneydoğusunda, Sümbüllü köyü sınırı yakınında, bir kayanın üzerinde inşa edilmiştir. Kalenin surları, surların arasına inşa edilmiş olan kule, kale içindeki kilise ve sarnıç günümüze ulaşmıştır (1:114-115).
*