Kvartshana

KVARTSHANA (Gürcüce: კვარცხანა; okunuşu: “k’vartsh’ana”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Bakır (sonra Bakırköy) olarak değiştirilmiştir.

Kvartshana, Artvin‘in kuzeyinde yer alır. Kente 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Sinkoti (Sümbüllü) ve Beşauli (Beşağıl) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Tarihi bir yerleşme olan köyün bilinen en eski adı, Kvartshana’dır. Muhtemelen Kvartskana’dan (კვარცყანა) değişime uğramış olan bu yer adı, Türkçeye Kuvarshan olarak girmiştir. Nitekim 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Kuvarshan / Kvarshan (قوارسخان) biçiminde geçer (1:VIII.354). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Klarceti bölgesine hakim olan Ruslar ise, köyün adını Gürcüce yazılışına yakın bir biçimde Kvartshana (Квацхана) olarak kaydetmiştir (2).

Kvartshaha, Gürcüce “kvartsi” (კვარცი: kuvars) ve “kana” (ყანა: tarla, arazi) kelimelerinden meydana gelen Kvartskana’dan (კვარცყანა: “kuvars arazisi”) değişime uğramış olmalıdır. Osmanlı idaresinin Gürcüce “kana” (ყანა) kelimesini “hana” (خانە) ve “han” (خان) olarak yazdığı Doliskana (დოლისყანა) gibi başka yer adlarından da bilinmektedir. Kvartshana adının 1925’te Bakır olarak değiştirilmiş olması da yine bir madenle ilişkilidir. Köyde Saparauli (საფარაული), Sasadilo (სასადილო), Gargata (გარგათა), Satave (სათავე), Lekta (ლეკთა) gibi Gürcüce yer adları da buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir. Nitekim içinde kilisesi olan Kvartshana Kalesi, buranın Osmanlı döneminden önce de bir yerleşme olduğuna işaret etmektedir (3:114-115, 191).

DEMOGRAFİ
Kvartshana köyünün görece erken döneme ait nüfusu, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi üzerinden verilebilir. Bu salnameye göre köyün nüfusu 28 hanede yaşayan 79 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Kvartshana’nın toplam nüfusunun 158 kişiden meydana geldiği, hane başına ortalama 5,6 kişi düştüğü ortaya çıkar (1:VIII.355).

Bu tarihten on yıl sonra, 1886 yılında Rus idaresinin tespitine göre Kvartshana köyünde 318 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Gürcü” olarak kaydedilmiştir (2). 1890’ların başında Klarceti bölgesini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, Kvartshana (კვარცხანა) olarak yazdığı köyde 25 hanenin yaşadığını, 10 hanenin Osmanlı ülkesine göç ettiğini belirtmiştir (4:147; 5:135).

Kvartshana köyünde 1926 yılında yapılan tespite göre 129 hanede 627 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun önemli bir kısmı köyün yerli halkı değildi. Bu köyden olmayan 155 kişi, çoğunluğu Alman, bir kısmı Rus ve İranlı olmak üzere yabancılardan oluşan 188 kişi Kuvarshan Bakır Fabrikası’nda çalışıyordu. Köy halkının ise, 284 kişiden ibaret olduğu anlaşılmaktadır (6:140, 146). Nitekim 1935 genel nüfus sayımında adı “Bakır” olarak yazılmış olan köyde 353 kişi tespit edilmiştir (6:40). Günümüzde Kvartshana’da yaklaşık 110 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kvartshana, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlı Devleti köyü 16. yüzyılın ortalarında, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra buraya hakim olan ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi. Köyün adından, köydeki mevki adlarından ve Kvartshana Kalesi’ndeki kiliseden buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti, Gürcülerden ele geçirdiği köylerin halkını Müslümanlaştırdığı için, Osmanlı döneminde Gürcü köylerinde yeni kilise yapılmamıştır.

Kuvartshana, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, Trabzon vilayetinin Lazistan sancağında, Livana kazasına bağlıydı. Osmanlı idaresi, vergi almak amacıyla köydeki hayvan varlığını 50 öküz, 30 inek, 8 at, 3 keçi ve 10 koyun olarak tespit etmişti (1:VIII.355).

Kvartshana, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Çarlık Rusya’sının eline geçti. Rus idaresinde köy, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Beşauli nahiyesinin dört köyden biriydi (2).

Kvartshana köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kvartsahana Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 

TARİHSEL YAPILAR
Kvartshana köyünde varlığı bilinen tarihsel yapılar, Kvartshana Kalesi ile bu kalenin içindeki yapılardır. Kvartshana Kalesi, köyün 600 metre güneydoğusunda, Sinkoti köyü sınırı yakınında, bir kayanın üzerinde inşa edilmiştir. Kalenin surları, surların arasına inşa edilmiş kule, kale içindeki kilise ve sarnıç günümüze ulaşmıştır. Günümüze kalan surların yüksekliği bazı kısımlarda 10 metreyi bulur. Kireç harcı kullanılarak inşa edilmiş olan duvarların bazı kısımları yıkılmıştır. Kalenin daha sonra onarıldığı yapı malzemesinin farklılığından anlaşılmaktadır. Köyün bir Gürcü yerleşmesi olmasından hareketle Gürcü kilisesi olduğu anlaşılan Kvartshane Kale Kilisesi, kalenin doğu kısmında yer alır. Yapı büyük ölçüde zarar görmüştür. Kiliseden geriye güney duvarı ve  tonozun bir parçası kalmıştır. Kilisenin batı duvarını yaslanmış olduğu kaya oluşturmaktadır. Sıvanmış olan bu kaya duvarın üst kısmındaki kırmızı ve mavi boyalar buradaki duvar resimlerinden kalmıştır.  Kilisenin çatısının kiremitle kapatılmış olduğu geriye kalan izlerden anlaşılmaktadır (3:114-115).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.