ORCOHİ (Gürcüce: ორჯოხი; okunuşu.: “orcoh’i”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinin bir köyüdür. Adı zaman içinde Ölçek olarak değişmiştir.
Orcohi, Ardahan kentinin doğusunda yer alır ve bu kente 15 km uzaklıktadır. Ölçek Suyu’nun iki yakasına yayılan köyün çevresinde Gulaberti (Çamlıçatak) ve Hopali (Güzelyurt) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Orcohi, köyün bilinen en eski adıdır. Türkçe kaynaklara Orçok olarak girmiş ve sonunda Ölçek’e dönüşmüştür. Nitekim 1595 tarihli eski Osmanlı mufassal defterinde Orçok (اورچوق) olarak kaydedilmiştir (1:I.471). Daha geç tarihli Osmanlı ebe defterinde de aynı biçimde geçer (2:301). 93 Harbi’nde Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise köyün adını Ölçek (Ольчек) olarak kaydetmiştir (3). Bu kayıt, köyün adının bu tarihten önce Ölçek’e dönüşmüş olduğunu göstermektedir. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Ölçek (اولچك) olarak geçer (4:759).
Bazı kaynaklarda Orçoki (ორჩოკი) olarak da geçen Orcohi, Gürcücede “iki değnek” (ori / ორი: iki; coxi / ჯოხი: değnek) anlamına gelir. Belli başlı kaynaklarda bu adın anlamı konusunda kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, bir derenin iki tarafına yayılan köyün konumunun bir çatala veya iki değneğe benzetilmesi ve bu derenin köyün merkezinde iki kola ayrılmasıyla ilişkili olabilir.
Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Oruçlu köyü ile Tortum ilçesine bağlı Orucuk ve Küçükorucuk köylerinin eski adı da Orcohi’dir.
DEMOGRAFİ
Orcohi’nin hayli eski döneme ait nüfusu, 1595 tarihli tahrir defterine dayanılarak verilebilir. Bu deftere göre köyde 49 hane bulunuyordu. Her hanenin 5 kişiden oluştuğunu varsayılırsa, köyde 245 kişinin yaşadığıortaya çıkar. Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisini ödemekle yükümlü Gogiça, Zurab, Dövletyar, Mıgırdiç, Şermadin, İoseb, Manvel, Nurali, Giorgi, Amira gibi erkek adları kaydedilmiştir. Bu tespit üzerinde Orcohi’nin nüfusunun çoğunluğunun Gürcülerden oluştuğu söylenebilir (1:I.471; II.460-461).
Rusların bölgeyi ele geçirmesinden sonra 1886 yılında yapılan tespite göre Orcohi’nin nüfusu 307 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun 246’sı Türk, 61’i Kürt olarak kaydedilmiştir (3). 1595 tarihinde tespit edilen nüfus Müslüman olup Türkleşmiş olsa bile, sonradan yerleştirme dışında köyün ayrıca Kürt nüfusa sahip olması ihtimali yoktur. Bu da köyün demografik yapısının Osmanlı döneminde değiştirilmiş olduğunu, ilk Osmanlı kaydından ve Gürcüce yazısı olan kiliseden hareketle de varlığı bilinen Gürcü nüfusunun ortadan kalktığını göstermektedir.
Orcohi’nin nüfusun 1896’da 400 kişiye, 1906’da 510 kişiye yükseldiği görülmektedir (4:112). Rus idaresi sırasında, Batum oblastındakinin aksine bu bölgeden Osmanlı ülkesine göç olmadığı gibi, yüksek oranda nüfus artışı da görülmektedir. 1935 yılına gelindiğinde ise, köyde yaşayanların sayısı 997’ye ulaşmıştır (5:302). Bugün Ölçek’te yaklaşık 600 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Orcohi’deki kale ve kiliselerin varlığı ile adının erken Osmanlı kayıtlarında geçiyor olması, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu yerleşme, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan Mesheti bölgesinin köylerinden biridir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Stepantsminda, Gürcülerden ele geçirildiği için Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılmış olan bölgenin sınırları içindeki Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyde buğday, arpa ve yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Orcohi’de birkaç adet değirmen vardı (1:I.460-461; III.528).
Orcohi, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Begrahatun nahiyesinin (маркяз: merkez) 11 köyünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Orcohi köyü Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Orcohi ya da Ölçek, Kars ilinin Ardahan ilçesine bağlıyken, Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra bu ilin merkez ilçesine bağlı köy haline gelmiştir.
TARİHSEL YAPILAR
Orcohi tarihsel Artaani bölgesinde birkaç tarihsel kalıntıya ev sahipliği yapan yerleşmelerden biridir. Burada üç kilise ile bir kalenin varlığı bilinmektedir. Kiliselerden biri 10. yüzyılda inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır. Günümüzde büyük ölçüde yıkık olan kilise, Ölçek köyünün içinde yer alır. İkinci köy kilisesi de bugün yıkık durumdadır. Tek nefli bir yapı olan bu kilise, köyün merkezinin 1,5 km kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Kilisenin bulunduğu yerin eski bir yerleşme olduğu sanılır. Üçüncü kilise, köyün merkezinin 5 km kuzeydoğusunda, Orcohi Kalesi’nin de bulunduğu eski bir köy yerleşmesi olan “Kalecik”te yer alır. Bugün yıkık durumda olan kilisenin bir duvarında Gürcüce yazı vardır. Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram bu üç kiliseyi Ardahan’daki tek nefli Gürcü kiliseleri arasında sayar. (7:196, 199; 8).
Orcohi’deki kale (55 × 48 m), harç kullanılmadan inşa edilmiş büyükçe bir yapıdır. Köyün merkezinin 5,2 km kuzeydoğusunda, Kura Nehri’nin sağ kıyısında yer alır. Köylüler bu Orcohi Kalesi’ni “Kalecik” olarak adlandırmaktadır. İki metre kadar yükseklik olan kalenin duvarlarının kalınlığı 2-3 metredir. Yıkık durumdaki kalede, geride kalan yıkıntılarından yüksek bir kulesi olduğu anlaşılmaktadır. Kalecik Kilisesi, kalenin 300 metre yakınındadır (7:350).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3. cilt.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri”.
TAO-KLARCETİ 