Stepantsminda

STEPANTSMİNDA (Gürcüce: სტეფანწმინდა; okunuşu: “st’epants’minda”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Sarıdarı olarak değiştirilmiştir.

Stepantsminda, Posof‘un kuzeydoğusunda, Gürcistan sınırında yer alır. Bu kasabaya 12 km uzaklıktadır. Çevresinde Badela (Türkgözü), Papola (Armutveren), Mğvime (Kumlukoz), Cumateli (İncedere) ve Çilvana (Binbaşıeminbey) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Stepantsminda, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Tarihsel süreç içinde Türkçe kaynaklarda çok farklı biçimlerde yazılmıştır. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterinde İstepanzminda / Estepantsminda (استپانزمندە) olarak kaydedilmiştir (1:I.316, III.449). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Tepeziminda (تپەزیمندە) biçiminde yazılmıştır (2:761). Bu yer adı 1935 genel nüfus sayımında Tepezümende biçimine dönüşmüştür (3:362). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adının Gürcüce yazılışına uygun biçimde Stepan-Tsminda (Степан-Цминда) olarak kaydetmiştir (4).

Gürcüce bir yer adı olan Stepantsminda (სტეფამწმინდა), “Aziz Stepan” anlamına gelir. Bu ad, tarihsel Gürcü coğrafyasında kullanılan yer adlarından biridir. Günümüzde Gürcistan’da, Kazbegi bölgesinin idari merkezi de Stepantsminda adını taşımaktadır.

DEMOGRAFİ
Stepantsminda köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği ve Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdığı idari birimin sınırları içindeki Poshov livasının Güney nahiyesine bağlı olan köyde, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi veren 25 hane yaşıyordu. Her hanede 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 125 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu hanenin reislerinin çoğu Elisa, Totia, Gogiça, Elia, Papuna, Besela, Simon, Darispan gibi adlar taşıyordu. Bu isimler köyün nüfusunun çoğunluğunun Gürcülerden oluştuğunu göstermektedir (1:I.316, II.308).

93 Harbi’nde (1877-1878) Osmanlılardan Ruslara geçen ın Stepantsminda’da, 1886 yılında yapılan tespite tamamı 106 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. 1595 yılında bir Gürcü köyü olan Stepantsminda’nın demografik yapısının değişmesi, köy halkının asimile olması veya köye yeni bir nüfusun yerleştirilmesiyle açıklanabilir. Köyün nüfusu 1896’da 138 kişiye, 1906’da da 163 kişiye yükselmişti (5:114).

Rus ve Gürcü idarelerinden sonra 1921 yılında Türkiye’ye bırakılan Stepantsminda’da 1935 yılında 257 kişi, 1950 yılında 302 kişi yaşıyordu (3:362; 6:225). Günümüzde köyün nüfusu yaklaşık 40 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Stepantsminda köyü, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan Mesheti bölgesinin köylerinden biridir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Stepantsminda, Gürcülerden ele geçirildiği için Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılmış olan bölgenin sınırları içindeki Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Köyde buğday, arpa, çavdar, darı tarımı ile şarapçılık ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Köyün bir adet değirmeni vardı (1:I.316, II.308).

Stepantsminda, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonar, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada yer alan Sakire nahiyesinin 12 köyünden biriydi (4). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Stepantsmina köyü Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Stepantsminda, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars vilayetinin Poshof kazasının Cilvana nahiyesine bağlıydı (2:761). 1935 genel nüfus sayımıdan ve 1950 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahipti (3:362; 6:225). Türkçe kaynaklarda İstepanzminda, Tepeziminde, Tepezümde gibi farklı biçimlerde yazılmış olan Stepantsminda adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Sarıdarı olarak değiştirilmiştir (8:768). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Sarıdarı (Tepezümde)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (9). Bölgede “sarı darı” olarak adlandırılan “ğomi”nin (ღომი; Lat.: Setaria italica) bu köyde de yetiştiği ve köye bundan dolayı Sarıdarı dendiği anlaşılmaktadır.

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
4. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.