Adaguli

ADAGULİ (Gürcüce: ადაგული; okunuşu: “adaguli”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Adagül olarak değiştirilmiştir.

Adaguli, Borçka kasabasının yaklaşık 14 km güneybatısında bulunmaktadır. Artvin ile Borçka arasında, Çoruh Nehri’nin sağ kıyısında yer alır. Çevresinde Ebrika (İbrikli), Valaşeni (Alaca), Deviskeli (Kaynarca), Bagini (Balcı), İrsa (Erenler), Avana (Avcılar), Dampala (Avcılar) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Adaguli’dir. Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde Adaguli adını taşıyan bir başka yerleşme daha bulunmaktadır. Ardahan kentinin hemen yakınındaki bu köy Osmanlıcaya Ada Gul / Ada Gül (ادا كول) olarak girmiştir (1:I.513). Bugün Borçka ilçesinde bulunan Adaguli ise, Muvahhid Zeki’nin 1927’de yayımlanan Osmanlıca kitabına her nedense Edegul / Edegül (ۀدەكول) olarak girmiş ve Latin harfli Türkçe baskıya da Sedegul / Sedegül olarak aktarılmıştır (2:118; 3:143).

Gürcüce bir yer adı olan Adaguli (ადაგული), Eski Gürcücede “yanma” anlamındaki “adagva”dan (ადაგვა) türemiştir ve “yanmış” (yer), “yanıklı” anlamına gelir. Ardahan ilinin merkez ilçesindeki Adaguli ve Dadaguli de benzer biçimde türemiş Gürcüce yer adlarıdır.

Adaguli’deki Vaşlidziri (ვაშლიძირი), Tke (ტყე), Kodela (კოდელა), Thilvana (თხილვანა), Didvake (დიდვაკე), Zedvake (ზედვაკე), Zedavenahi (ზედავენახი), Tskali (წყალი), Tskarostvali (წყაროსთვალი), Napudzari (ნაფუძარი), Çalivnari (ჭალივნარი), Naskidi (ნასყიდი), Sacamiklde (საჯამიკლდე), Sabaduri (საბადური), Oriklde (ორიკლდე), Cinçarhevi (ჯინჭარახევი), Zedvakebolo (ზედვაკებოლო), Tsitlobi (წითლობი) gibi mevki adları da Adaguli’nin bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (4:181).

DEMOGRAFİ
Adaguli’nin görece erken döneme ait nüfusu, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tahriri üzerinden verilebilir. Bu tarihte Osmanlı idaresi köyde 73 hane ve 279 erkek tespit etmiştir. Osmanlı Devleti geleneksel olarak sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Adaguli’de 478 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama yaklaşık 6,5 kişi düştüğü görülmektedir. Bu nüfus tespitinden Adaguli’nin büyük bir köy olduğu anlaşılmaktadır (5:40).

Adaguli’de kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespit edildiği ilk sayım, Rus idaresince 1886 yılında yapıldı. Bu tespite göre köyün nüfusu 31 hanede yaşayan 260 kişiden oluşuyordu. Hane başına ortalama 8,3 kişi düşmesi, köydeki ailelerin kalabalık olduğunu göstermektedir. Bu dönemde Adaguli, Ebrika nahiyesinin bir köyüydü. Adaguli nüfusu açısından nahiyenin en büyük köyüydü ve toplam nüfusunun %55,6’sı burada yaşıyordu (6; 7:18). 1835 tarihli nüfusla bile kıyaslandığında Rus idaresine girdikten sonra köyün yarı yarıya boşaldığı görülmektedir. Nitekim Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin 1893’te verdiği bilgiye göre, Adaguli’de 30 hane yaşıyordu ve bu tarihten önce 20 hane göç etmişti (8). Gemlik ilçesinin Hamidiye, Armutlu ilçesinin Hayriye köyüne yerleşen Gürcülerin bir kısmı Adaguli’den göç ettiği bilinmektedir (5:256, 257).

Türkiye sınırları içinde kaldıktan birkaç yıl sonra, 1926’da yapılan tespite göre Adaguli’nin nüfus 26 hanede yaşayan 177 kişiden oluşuyordu (3:143). 1886 yılında tespit edilen nüfusla kıyaslanınca, nüfusun önemli ölçüde azaldığı ve köyden yeni göçlerin gerçekleştiği anlaşılmaktadır. 1935 genel nüfus sayımında ise köyün nüfusu 327 kişiye ulaşmıştır. Kısa sürede Adaguli’nin nüfusunun  neredeyse iki kat artmış olması, göç edenlerin bir kısmının geri dönmesi veya köye yeni bir nüfusun yerleştirilmesiyle açıklanabilir (9:3). Günümüzde köyde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
 Tao-Klarceti’nin yerleşim yerlerinden biri olan Adaguli, 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Bu dönemden önce Tao-Klarceti, birleşik Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği içinde kalıyordu. Uzun bir süre Osmanlı yönetimi altında kalan köyü 93 Harbi’nde (1877-1878) Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde Adaguli, Batum oblastı içinde, Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Ebrika, Petruli ve Nigia köyleriyle birlikte Ebrika nahiyesini oluşturuyordu ve Adaguli nüfus açısından bu nahiyenin en büyük köyüydü (6).

Adaguli, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, 16 Mart 1921’de Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Adaguli, adının Adagül olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 nüfus tespitine göre, Artvin’in merkez ilçesine bağlı Borçka nahiyesine bağlı köylerden biriydi (3:143). 1928’de Adagul (اطەكول) olarak kaydedilmiş olan köy, bu tarihten itibaren Borçka kazasına bağlı bir köydür (10:78).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
8. ^ İveria gazetesi (Gürcüce), 5 Ağustos 1893, Tiflis, sayı: 166. 
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.