Zedatsminda

ZEDATSMİNDA (Gürcüce: ზედაწმინდა; okunuşu: “zedats’minda”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Arılı olarak değiştirilmiştir.

Zedatsminda, Posof kasabasının batısında yer alır. Bu kasabaya 13 km uzaklıktadır. Çevresinde Vardzna (Demirdöver), Ğvinia (Özbaşı), Kırdamala (Kırköy) ve Hunamisi (Söğütlükaya) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Zedatsimda, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Gürcüce bir yer adı olan Zedatsimda, Türkçe kaynaklarda farklı biçimler almıştır. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterinde Zedavan /Zedvan Zminda (زدوان ذمندە) biçiminde kaydedilmiştir. Gürcüce bu tür yer adlarının ilk kelimesinin, Stepanzminda’da olduğu gibi özel ad olması gerekir. Bu yer adı yanlış veya eksik yazılmış olabilir (1:I.318, III.452). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Zidaziminda (زیدەزیمندە) olarak geçer (2:761). Bu yer adı 1935 yılında Zedezumende halini almıştır (3:402). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Zedatsminda (Зедацминда) olarak kaydetmiştir (4).

Gürcüce “zeda” (ზედა) “yukarı”, “tsminda” (წმინდა) ise, “aziz” anlamına gelir. Burada da belirtildiği gibi köyün adı yanlış veya eksik de yazılmış olabilir. Eğer “tsminda” kelimesiyle o zamanki kutsal yer olan “kilise” kastedilmişse, köyün adı “Yukarı Kilise” anlamına gelir. Köyün kuzeyinde bulunan ve bugün “Marsolat” olarak adlandırılan mahallenin bu adı, “buğdaysı meyve” anlamındaki Gürcüce “Martsvala” (მარცვალა) kelimesinden türemiştir. l yer olan “kilise” kastedilmişse, köyün adı “Yukarı Kilise” anlamına gelir. Köyün kuzeyinde bulunan ve bugün “Marsolat” olarak adlandırılan mahallenin bu adı, “buğdaysı meyve” anlamındaki Gürcüce “Martsvala” (მარცვალა) kelimesinden türemiş olan “Martsvalatubani”den (მარცვალათუბანი: “martsvalatubani / Martsvala mahallesi) gelir (5:186).

DEMOGRAFİ
Zedatsminda köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte, Gürcülerden Osmanlıların ele geçirdiği ve Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdığı idari birimin sınırları içindeki Poshov livasının Güney nahiyesine bağlı olan köy, boş olarak kaydedilmiştir (1:I.318, III.452). Müslüman bir devletin eline geçmesinden dolayı Zedatsminda’nın Hıristiyan nüfusu Gürcistan’ın iç kesimine göç etmiş olmalıdır.

93 Harbi’nde Rusların eline geçen Zedatsimda’nın nüfusu, 1886 yılında yapılan tespite göre 112 kişiden oluşuyordu. Köyün nüfusu 1896’da 114 kişiye, 1906’da da 163 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (4; 6:115). Zedatsminda’nın Türkiye’ye bırakılmasından sonra yapılan genel nüfus sayımlarında 1935 yılında 359 kişi, 1950 yılında 436 kişi tespit edilmiştir (3:402;7:225). Günümüzde köyde yaklaşık 50 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Zedatsminda köyü, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan Mesheti bölgesinin köylerinden biridir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi. 1595 tarihli Osmanlı mufassal deftere göre Zedatsminda, Gürcülerden ele geçirilmiş olan toprakları kapsayan Gürcistan Vilayeti sınırları içindeki Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı (1:I.318, III.452).

Zedatsminda, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonar, 93 Harbi’nde Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) kazasına bağlıydı. Bu kazada yer alan Badela nahiyesinin 13 köyünden biriydi (4). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Ali köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Zedatsminda köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (2:761). Köy, 1935 genel nüfusu sayımında “Zedezumende”, 1950 genel nüfus sayımında “Zedesümde” adlarıyla kaydedilmiştir. Zedatsminda / Zidaziminda / Zedesümde adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Arılı olarak değiştirilmiştir (10:986). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Arılı (Zedezümde)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (11)

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
4. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
5. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.