MAMANELİSİ (Gürcüce: მამანელისი; okunuşu: “mamanelisi”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925’te Yavuzköy olarak değiştirilmiştir.
Mamanelisi, Şavşat’ın güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 4 km uzaklıktadır. Şavşat kasabası dışında çevresinde Soporo (Düzenli) ve Kuçeni (Kocabey) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bugün Yavuzköy olarak bilinen yerleşmenin eski adı, Mamanelisi’dir (1:49; 2:318). Gürcüce bir yer adı olan Mamanelisi (მამანელისი), Türkçeye Mamanelis olarak girmiştir. Nitekim 1835 tarihli nüfus defteri ile Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca yayında Mamanelis (مامانەلیس) olarak geçer (3:18, 65-70; 4:161). Rus idaresi de köyü Mamanelis (Маманелис) adıyla kaydetmiştir (5).
Mamanelisi adı, Gürcüce “mama” (მამა: peder, papaz) ve “neli” (ნელი: yavaş, durgun) kelimelerinden türemiş bir yer adı olabilir. Bu ihtimal, köyde bir kilisenin rahibinin halini ve Mamanelisi adı da bu rahibin bulunduğu yeri ifade eder. Ancak belli başlı kaynaklarda bu yer adının anlamı konusunda bilgi yer almamaktadır. Bununla birlikte, Nakalaveti (ნაკალავეთი), Ahalameti (ახალამეთი), Dumati (დუმათი), Dabakati (დაბაკათი), Penkireti (ფენქირეთი), Kahabidze (კახაბიძე), Nikebidze (ნიქებიძე), Duğabidze (დუღაბიძე) gibi yer adları da Mamanelisi’nin bir Gürcü yerleşmesi olduğuna işaret etmektedir (1:187).
DEMOGRAFİ
Mamanelisi’nin görece erken döneme ait nüfusu, Osmanlı idaresinin vergi tahsil etme ve askere alma amacıyla sadece erkek nüfusunu tespit ettiği 1835 tarihli nüfus defteri üzerinden verilebilir. Söz konusu deftere göre köyde 43 hane ve 174 erkek tespit edilmiştir. Bu deftere göre köyün nüfusu Müslüman ahaliden oluşuyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Mamanelisi köyünün toplam nüfusunun 348 kişiden oluştuğu orada çıkar (3:18, 65-70).
Bu tarihten yaklaşık elli yıl sonra, Rus idaresinin 1886 yılındaki nüfus tespitine göre Mamanelisi’de 728 kişi yaşıyordu. Tarihsel olarak bir Gürcü köyü olan Mamanelisi’nin nüfusunun %89,1’i (649 kişi) Türk, %10,9’u (79 kişi) Ermeni olarak kaydedilmiştir (5). 1835 tarihli nüfus defterinde kaydedilmemiş olması, Ermenilerin Mamanelisi’ye sonradan, muhtemelen Rus idaresince yerleştirildiğini göstermektedir.
Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında Mamanelisi’nin nüfusu 158 hanede yaşayan 793 kişiden oluşuyordu. Köyün nüfusunun tamamı bu tespitte “Türk” olarak yazılmıştır (6). Mamanelisi’nin nüfusu sonraki dönemde artmış ve 1935 yılında 1.165 kişiyi bulmuştur (7:387). Günümüzde köyde yaklaşık 440 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Mamanelisi, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Şavşeti‘de yer alır. Şavşeti bölgesi yazılı kaynaklarda ilk kez 8. yüzyılda geçmektedir. Bununla birlikte Tskalsimeri‘de Tunç Çağı’na ait baltaların ortaya çıkması, bu bölgenin çok eskiden beri yerleşme alanı olduğunu göstermektedir. Erken ve geç orta çağda bu bölge Gürcü krallıkların ve prensliklerin yönetimi altındaydı. Gürcü tarihinde önemli bir yere sahip olan Şavşeti’yi Osmanlılar 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi (2:8). Sonraki dönemde Şavşeti, Çıldır Eyaleti sınırları çinde kaldı.
Mamanelisi, 1835 tarihli nüfusu defterine göre Şavşat sancağının köylerinden biriydi. Bu tarihten yaklaşık kırk üç yıl sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) köyü Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde Mamanelisi, Artvin sancağının (okrug) Şavşat-İmerhevi kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Okrobageti nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biriydi (4).
Mamanelisi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin sona ermesinden bir süre sonra, bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921 yılında, Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti, Artvin ve Ardahan bölgelerini boşaltması için Gürcistan hükümetine ültimatom verdi. Gürcistan hükümetinin bu iki bölgeden çekilmesi üzerine Mamanelisi köyü fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca da köy Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
Mamanelisi, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, “Mamanaliz” adıyla bu livanın Şavşat kazasının merkez nahiyesinin bir köyüydü (6). Mamanelisi / Mamanelis Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Yavuzköy olarak değiştirildi (9:188). 1935 genel nüfus sayımında “Yavuz” adıyla kaydedilmiş olan köy, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Şavşat kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (7:387). Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte, “Yavuz (Mamanelis)” biçiminde resmi yayınlarda uzun süre kullanılmıştır (10:89).
TARİHSEL YAPILAR
Mamanelisi’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı, Mamanelisi Kalesi’dir. Yüksek kayalık bir tepede bulunan kalenin surları günümüze ulaşmıştır. Geniş bir alanı çevreleyen surların iç kısmında çeşitli yapı kalıntıları bulunmaktadır. Surlar kaba yonu iri taşlarla inşa edilmiştir. Daha çok bir tahkimatı andıran yapının bir kalenin parçası olması da olasıdır. Nitekim köyün sakinleri burayı “Rabat” olarak adlandırmaktadır (1:49).
KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.
3. ^ Ecem Kutlu, Şavşat Nüfus Defteri (1835) – Transkripsiyon ve Değerlendirme, Artvin, 2020.
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
5.^ “Şavşat-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci baskı 1927).
10. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
TAO-KLARCETİ 