Eprati

EPRATİ (Gürcüce: ეფრატი; okunuşu: “eprat’i”), tarihsel Acara bölgesinin Tao-Klarceti’de kalan kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinde, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda yer alır ve 1925’te adı Efeler olarak değiştirilmiştir. 

Gürcistan ve Türkiye arasında ikiye bölünmüş olan Maçaheli bölgesinin Türkiye tarafında kalan köylerden biri olan Eprati, endemik flora ve faunaya sahip doğasıyla da tanınır. Köyün merkezi Artvin kentine 88 km, Borçka kasabasına 56 km uzaklıktadır. 

KÖYÜN ADI
Eprati ya da Evprati (ევფრატი), köyün bilinen en eski adıdır. Türkçeye Efrad (افراد) ve Efrat (افراط) biçiminde girmiştir (1:8.350; 2:121). 93 Harbi’nde (1877-1878) Maçaheli bölgesini ele geçirmiş olan Rus idaresi ise, 1886 tarihli nüfus sayımında köyün adını Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат) olarak kaydetmiştir (3). Bu tarihten birkaç yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze köyün adını daha eski hâline uygun olarak Evprati (ევფრატი) biçimde yazmıştır (4:194).

Eprati’nin anlamına dair güvenilir bilgi mevcut değildir. Köyün adına ilişkin çeşitli rivayetler vardır. Bu rivayetlerden biri, köyde kilise inşa edilirken, yapı “filan yerde nasılsa burada da o şekilde yapılmalı” biçimindeki Gürcüce cümlede geçen “im prati” (იმ ფრათი; o şekilde) sözlerine dayandırılmaktadır (4:194).

DEMOGRAFİ
Eprati’nin görece erken 1876 tarihli nüfusu Trabzon vilayeti salnamesine dayanarak verilebilir. Bu salnamede köyün nüfusu 60 hane ve 200 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.351). Osmanlıların bu tarihlerde sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Bundan dolayı köyün toplam nüfusunu elde etmek için bie bu kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda Eprati’nin bu tarihteki nüfusunun yaklaşık 400 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.

Maçaheli bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte sayıldığı ilk nüfus tespiti Rus idaresi sırasında yapılmıştır. Rusların bölgeyi ele geçirmesinden sekiz yıl sonra 1886 tarihinde yapılan bu sayıma göre Eprati’de 72 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (4). On yıl önceki nüfusla kıyaslandığında Rus idaresindeki Eprati’den Osmanlı ülkesine büyük bir göçün gerçekleştiği, adeta köyün boşaldığı görülmektedir. Bu tarihten yaklaşık altı yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Eprati’nin güzel bir köy olduğunu, bununla birlikte 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra köyden 25 hanenin göç etmiş olduğunu belirtmiştir (5:137). Çiçinadze’nin halktan derlediği bu bilginin göçün tam olarak yansıtmadığı görülmektedir. Bununla birlikte 1892 yılında Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin göç etmesini isteyen Osmanlı hocalarının propagandasının da etkisiyle Maçaheli bölgesinden büyük bir göçün yaşandığını, köylerin boşaldığını belirtmiştir (4:186-194).

Eprati’nin Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan tespite göre köyün nüfusu 70’i kadın ve 90’ı erkek olmak üzere 19 hanede yaşayan 160 kişiden oluşuyordu (6). Hane başına ortalama 8,8 kişi düşmesi, Maçaheli’nin diğer köyleri Mindieti ve Akria’da olduğu gibi, Eprati’de ailelerin kalabalık bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Öte yandan 1886 yılından itibaren nüfusun iki katından fazla artış göstermesi, bu tarihten sonra köyden Osmanlı ülkesine göçün olmadığına işaret etmektedir.

Eprati’nin adının Efeler olarak değiştirilmesinden sonra, 1926 yılında yapılan nüfus tespitinde köyde hane sayısı 22’ye, nüfus da 165 kişiye ulaşmıştı (7:145). Bu tarihte de hane başına ortalama 7 kişi düşmesi, Eprati’nin kalabalık aile olarak yaşama geleneğini sürdürdüğünü göstermektedir. Ancak bunun başka bir açıklaması, ekilebilir arazilerin sınırlı olması nedeniyle ailelerin bölünmeme yolunu seçmiş olması da olabilir. Günümüzde Eprati’de yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır. 

TARİHÇE
Eprati, tarihsel Acara bölgesinin Tao-Klarceti’de kalan kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Eprati’nin içinde yer aldığı Maçaheli bölgesi, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçtiğinde Miçihiani adını taşıyordu.

Erken orta çağda Gürcü Krallığı döneminde Eprati, Gürcü kilisesinin piskoposluklarından biri olan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında, Şavşeti‘deki Tbeti Kilisesi’ne köylülerin bağış yapmış olmasından dolayı köyün adı Evprati olarak geçer (8:82). Osmanlılar ele geçirdiğinde, Eprati’de bugün caminin olduğu yerde, 12-13. yüzyılda inşa edildiği bilinen köyün kilisesi bulunuyordu. Osmanlıların köyü ele geçirmesi üzerine kilisenin rahibi olan Svimon Evprateli köyden ayrılıp Şavşeti‘ye gitmiştir (9:73-87). O dönemde Maçaheli tarihsel Şavşeti bölgesinin bir parçası sayılıyordu.Eprati, Osmanlı idaresinde uzun süre Çıldır Eyaleti içinde kaldı. 19. yüzyıla gelindiğinde önce Trabzon eyaletine, daha sonra Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağında yer alıyordu. 93 Harbi’nden (1877-1878) hemen önce bu sancak içinde yer alan Maçahel nahiyesinin bir köyüydü ve Maçahel nahiyesi 26 köyden oluşuyordu. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde köydeki hayvan varlığı olarak 6 at, 25 inek, 171 keçi ve 108 koyun kaydedilmiştir (1:8.349-351).

Eprati, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Bunun üzerine Eprati ile Maçaheli’nin diğer köylerinde yaşayan Müslüman Gürcülerin önemli bir kısmı Osmanlı ülkesine göç etti (10). Bu göçten sonra Rusların yaptığı 1886 tarihli sayıma göre Eprati, Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinde yer alıyordu. Bu nahiyenin bugün Türkiye’de bulunan kısmında Eprati’nin dışında Mindieti, Akria, Zed-Vake, Kvabistavi ve Zeda-Hertvisi köyleri yer alıyordu (3). 

Eprati, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali devam ederken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı  (11:II.41). Türkiye’ye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (6): Eprati’nin adı 1925’te Efeler olarak değiştirildi. Bununla birlikte Eprati (Efrat) adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Eprati’deki başlıca tarihsel yapılar kilise ve kemerli taş köprülerdir. Köyün Sanaki mahallesinde, Eprati Deresi’nin sağ kıyısında, bugünkü caminin olduğu yerde, yazılı kaynaklardan da bilinen bir kilise bulunuyordu. Caminin batı, güney ve doğu tarafında, temeline kadar yıkılmış olan kiliseden parçalar gözle görülmektedir. Caminin girişine konmuş olan dikdörtgen sütunlar ve iki sütun başlığının kiliseden alınmış olduğu belli olmaktadır. Caminin kilisenin taşlarıyla inşa edildiği anlaşılmaktadır. Caminin yanında eskiden mektep olan binanın batı duvarında da kilisenin taşları kullanılmış. Bu taşlar arasında kilisede duvar resmi için kullanılan bir taş da bulunmaktadır. Caminin etrafında kireç harcı parçaları ve yontulmuş taşlar, ayrıca kilisenin inşaatında kullanılmış olan bir adet taştan mil bulunmaktadır. Köylülerin verdiği bilgiye göre Eprati Kilisesi 1958 yılında yıkılmış ve cami inşa edilmiştir. Caminin inşa tarihi olarak da 1958 yılı gösterilmiştir. Caminin olduğu yerde, batı tarafında ayrıca kireç harcıyla inşa edilmiş olan kilise kemerden parçalar kalmıştır (12:14-15; 13:174). 

Eskiden kilisenin olduğu yerin güneydoğusunda, Sanaki mahallesinde, yazılı kaynaklarda da geçen, kireç harcıyla inşa edilmiş olan kemerli taş köprü bulunmaktadır. Köprü 4,5 metre yükseklikte, 14 metre uzunlukta,  2,35 metre genişliktedir. Günümüzde köprünün altından araç yolu geçmektedir. Bu köprünün yakınında, 150 metre doğusunda, Sanaki mahallesinde, kireç harcıyla inşa edilmiş küçük bir yapının kalıntıları bulunmaktadır. Bu yapının işlevinin belirlenmesi mümkün değildir. Köyde, Vatsieti mahallesinde, Eprati Deresi’nin sağ kolunda, dar bir alanda, yazılı kaynaklardan da bilinen kemerli taş köprü bulunmaktadır. Köprünün yüksekliği 4,5 metre, uzunluğu 5,7 metre, genişliği 2 metredir. Eprati Deresi’nin üzerinde, Sanaki mahallesinin 700 metre güneydoğusunda, köylülerin verdiği bilgiye göre kemerli bir taş köprü daha varmış. Bu köprüden geriye kireç harcı kullanılmış olan köprü ayağı parçası kalmıştır. Bu köprü eski yazılı kaynaklarda geçmemektedir (12:14).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Aşağı Acara kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis 1912.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
8. ^ Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Manastırı Bağışçı Kayıtları), (Yayıma hazırlayan) Tina Enukidze, Tiflis, 1977.
9. ^ ”Yukarı Macaheli Etnografyası” (Gürcüce), (Araştırmacılar) Rozeta Guceciani, Roland Topçişvili, Tariel Putkaradze, Nodar Şoşitaşvili, Giorgi Çeişvili; Kartveluri Memkvidreoba, XII, 2008.
10. ^ “Tatlıpınar köyü“. 8 Ocak 2020.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.
13. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.