Sagara

SAGARA (Gürcüce: საგარა / საღარა; okunuşu: “sagara / sağara”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1925 yılında Sakarya olarak değiştirilmiştir. 

Sagara, Ardanuç’un güneybatısında yer alır. Kasabaya uzaklığı 9 km’dir. Çevresinde İşkinari (Ekşinar), Araveti (Torbalı), Ortisi (Örtülü) ve Klarceti (Bereket) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Sağara veya Sagara’dır. Bu ad Türkçeye Sagara ve Sakara Sakara (سقارا) olarak girmiştir (1:225; 2:116). Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan köyü Osmanlıların Gürcülerden ele geçirmiş olmasından hareketle bu adın Türkçeye Gürcüce Sarara / Sağara’dan (საგარა / საღარა) girdiği söylenebilir. Bazı Gürcüce kaynaklarda köyün adı Sağira (საღირა) olarak da geçer. 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Sagara (Сагара) adıyla kaydetmiştir (3).

Sagara/Sağara adının anlamına ilişikin kesin bir tespit mevcut değildir. Sağara adı “kanal / ark” anlamlarına gelen Gürcüce “ğari” (ღარი) kelimesinde türemiş olabilir. Bu durumda Sağara “kanal yeri” gibi bir anlama gelir. Nitekim Gürcistan’da bir köy Ğari (ღარი) adını taşımaktadır. Öte yandan bu yer adı, Gürcüce Sağaradze (საღარაძე) aile adıyla ilişkili de olabilir. Köyde Kunia (კუნია), Çola (ჭოლა), Tsihelta (ციხელთა), Kamara (კამარა), Garbetuli (გარბეთული), Barnebi (ბარნები), Abeşeguri (აბეშეგური) gibi mahalle ve mevki adları buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu düşündürmektedir (4:189).

DEMOGRAFİ
Sagara’ın en erken döneme ait nüfusu, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyün nüfusu 19 haneden oluşuyordu. 17 hane Hıristiyan, 2 hane Müslüman olarak kaydedilmişti. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfunun 95 kişiden oluştuğu söylenebilir. Sonraki yirmi yıl içinde 1 hane artmış olarak köyün nüfusu 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde 20 hane kaydedilmiştir. Bu tarihte 9 hane Hıristiyan, 11 hane Müslüman olarak yazılmıştır. Bu kayıtlar üzerinden Sagara köyünün Müslümanlaşma sürecini 17. yüzyılda tamamladığı söylenebilir (5:35).

93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Rusların 1886 yılında yaptığı tespite göre Sagara’nın nüfusu 658 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Gümüşhane nahiyesinin bir köyü olan Sagara, bu nahiyenin nüfusunun % 41,6’sını barındırıyordu. Nüfusun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması, Sagara’nın Hıristiyan nüfusunun Müslüman olduktan sonra asimile olduğunu da göstermektedir (3).

Türkiye’de bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitine göre Sagara’nın 26 hanede 98 kişi yaşıyordu. Köyün 40 yıl içinde büyük bir nüfus kaybına uğradığı görülmektedir. Bu durum, Rus idaresi sırasında köyde yaşayan insanların Osmanlı ülkesine göç etmiş olmasıyla ilişkili olabilir (6:89-104). Köyün nüfusunun 98 kişiden 1926’da 347 kişiye, 1935 yılında 436 kişiye çıkması, Sagara’ya yeni nüfus yerleştirilmesi veya göç eden nüfusun geri dönmesiyle açıklanabilir (2:116; 7:318). Günümüzde köyde yaklaşık 150 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Sağara’daki kilisenin varlığı, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği yerlerde halk Müslümanlaştırıldığı için köylerde yeni kiliseler yapılmamıştır. Öte yandan 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterlerinde köyün adının geçmesi de Sagara’nın eski bir yerleşme olduğuna işaret etmektedir.

Sagara’nın yer aldığı Klarceti bölgesi, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı topraklarının bir kısmını oluşturuyordu. Osmanlılar bu bölgeyi ve Sagara köyünü 16. yüzyılın ortasında, Klarceti‘de birleşik Gürcistan Krallığı’nın yerini alan ve Gürcü devletlerinden biri olan Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdi. Sagara, bu tarihten sonra Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. 17. yüzyılın başlarında Ardanuç livası Çıldır eyaletine bağlandı ve Sagara da bu eyaletin köylerinden biri haline geldi.

Sagara, uzun süre Osmanlı sınırları içinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Ruslar tarafından ele geçirildi. Rus idaresinde, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Gümüşhane nahiyesinin üç köyünden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sürerken, Sagara’nın da yer aldığı Artvin-Ardahan bölgesi fiilen Türkiye’ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Sağara, 1922 nüfus cetveline göre Artvin livasının (sonra vilayet) Ardanuç nahiyesine bağlıydı (6:89-104). Sagara’nın adı 1925 yılında Sakarya olarak değiştirildi (9:142). Türkçe kaynaklarda Sakara olarak da yazılmış olan köye Sakarya adı Sagara veya Sakara’ya benzediği için verilmiş olmalıdır. Adının değişmesine rağmen Sagara, köyün yeni adıyla birlikte “Sakarya (Sagara)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Sagara köyünün Kunia mahallesinde bulunan iki tarihsel yapının kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Eskiden ayrı bir köy olan Kunia’daki kilise, mahallenin 500 metre güneyinde alçak bir tepe üzerinde yer alır. Günümüze ulaşan kalıntılardan Kunia Kilisesi’nin tek nefli küçük bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. Doğu tarafında yarım daire biçiminde apsisi olan kilise, güney tarafında bitişik bir yapıya sahipti. Sagara Klisesi olarak da bilinen yapının doğu ve güney duvarları günümüze ulaşmıştır. Dolgu tipinde inşa edilmiş olan duvarların iç ve dış yüzey taşları sökülmüştür. Kilise, moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Bitişik yapının doğu duvarının bir kısmı ayaktadır. Buradaki insan kemikleri bitişik yapının mezar odası olduğunu göstermektedir (4:152).

İkinci tarihsel yapı olan Sagara Kalesi, eskiden köy ve bugün bir mahalle olan Kunia’nın 500 metre güneydoğusunda, kayalık bir tepede ye alır. Büyük ölçüde yıkılmış olan kaleden geriye bazı bölümler kalmıştır. Sagara Kalesi, 90×50 metre ölçülerinde bir alana yayılır. Kaledeki yapılardan biri olan haç planlı küçük bir kilisenin de kalıntıları kalmıştır. Büyük bir olasılıkla kubbeli bir yapı olan bu kiliseden geriye kalan duvarlar temel seviyesindedir. Kilise moloz taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiştir. Tonoz tipi çatı örtüsü olan başka bir yapının çatısı tamamen çökmüştür. Kalenin ve başka yapıların duvarları yıkılmış, yerinde taş yığınına dönüşmüştür. Kalenin bulunduğu yeri köylüler “Tsihelta” (ციხელთა) olarak adlandırmaktadır (4:167-168).

KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.