Berta

BERTA (Gürcüce: ბერთა; okunuşu: “berta”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve 1925’te adı Ortaköy olarak değiştirilmiştir.

Berta, Artvin kentinin kuzeydoğusunda yer alır. Bu kente 45 km uzaklıktadır. Berta, sadece köyün değil, bu köydeki manastırın, bir bölgenin (bir nahiyenin) ve akarsuyun adı olarak da kullanılmıştır.

TARİHÇE
Bugün Ortaköy olarak bilinen köyün eski adı Berta’dır. Gürcüce bir yer adı olan Berta (ბერთა), “keşiş” anlamına gelen “beri” (ბერი) kelimesinden türemiştir ve “keşişlerin yeri” anlamına gelir. Bu yer adının buradaki Berta Manastırı’yla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Berta, sadece köyün ve manastırın değil, aynı zamanda bir akarsu ile köprünün adı olarak da kullanılmaktadır (1: 2:76). Tarihsel Gürcistan’da “beri” (ბერი) kelimesinden türemiş Berta, Bertakana (ბერთაყანა), Bert-ubani (ბერთ-უბანი) gibi başka yer adları da vardır.

Berta adı Türkçeye olduğu gibi girmiştir. Nitekim 1835 tarihli Livana sancağı nüfus defteri ile 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Berta (برطە) olarak geçer (3:15; 4:VIII.356). Rus idaresi de köyü 1886 yılında Berta (Берта) adıyla kaydetmiştir (5). Adı 1925’te değiştirilmesine karşın Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köy Berta olarak kaydedilmiştir (6:102).

Berta, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Klarceti, Gürcü Krallığı’nın prensliklerinden biriydi ve bu prensliğin merkezi Artanuci idi (7:66-67). Berta’da bulunan ve 9. yüzyılda kurulmuş olan Gürcü manastırları, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (8:20, 39). Bu dinsel yapılar erken ortaçağda, Gürcü Krallığı zamanında inşa edilmiştir. Berta Manastırı, Berta İncilleri olarak bilinen dinsel kitaplar da dahil Gürcüce elyazmaların çoğaltıldığı yer olarak da ünlüdür. 1080 yılında Büyük Selçukluların eline geçen köy, 1121 Didgori Savaşı’nın ardından birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içinde kaldı. Osmanlılar köyü, 16. yüzyılın ortalarında Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi. Berta, önce Livane sancağına, daha sonra da Çıldır Eyaleti’ne bağlandı.

Nitekim Berta, Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi salma amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde, Çıldır Eyaleti’nin Livana sancağına bağlı bir köydü. Berta aynı zamanda, Sinkoti gibi, bu sancağın nahiyelerinden biriydi. Berta ve Sinkoti nahiyeleri 24 köyü kapsıyordu. Bu köylerden biri olan Berta’da 117 hanede 411 erkek tespit edilmişti. Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ettiğinden dolayı, toplam nüfus için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Berta köyünde yaklaşık 822 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Köyün nüfusu Müslümanlardan oluşuyordu. Berta nüfus açısından bu iki nahiyeye bağlı köyler içinde en büyük yerleşmeydi. Berta ve Sinkoti nahiyelerinin toplam nüfusu ise, 1.254 hanede yaşayan yaklaşık 7.550 kişiden oluşuyordu (3:15, 26-39).

Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın ikinci yarısında vilayet sistemine geçilince, Berta köyü, Trabzon Vilayeti’nin Lazistan sancağının Livana kazasına bağlandı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 114 hanede 499 kişi yaşıyordu. Salnamede belirtilmemiş olmakla birlikte, bu tarihte de Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Berta’nın toplam nüfusunun yaklaşık 998 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Tarımla geçinen köyde bu tarihte hayvan varlığı olarak 30 eşek, 400 öküz, 600 inek, 700 keçi ve 320 koyun tespit edilmiştir (4:357). Muvahhid Zeki, 1927 yılında yayımlanan kitabında Berta köyünün tereyağının bütün Artvin vilayetinde ünlü olduğunu yazmıştır (9:170).

Berta, uzun süre Osmanlı idaresinden kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinin 1886 yılındaki nüfus tespitine göre Berta, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) içinde yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Berta nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biriydi. Berta köyünde 1.559 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti. Eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyün halkının “Türk” olarak kaydedilmiş olması, Berta’nın demografik yapısının değişmiş olduğunu göstermektedir. Öte yandan 1835 ve 1876 yıllarıyla kıyaslandığında nüfusun bu kadar çok artmış olması da dikkat çekicidir. Berta nahiyesinin nüfusu ise, tamamı “Türk” olarak kaydedilmiş olan 2.486 kişiden oluşuyordu. Söz konusu nahiye, Berta köyü dışında, Daba–Cmerki, Doliskana, Porta ve Tskaltetra köylerini kapsıyordu (5).

Berta, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Berta köyünü de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (10:II.489).

Artvin livasında 1922 yılındaki nüfus tespiti sırasında Berta, bu livanın merkez kazasının Berta nahiyesine bağlıydı. Berta nahiyesi, Berta köyü dışında, Porta, Opiza, Tskaltetra, Daba, Cmerki ve Doliskana kapsıyordu. Nahiyenin nüfusu 1.122 kişiden oluşuyordu. Berta köyünde ise, 114 hanede 759 kişi yaşıyordu. 1886 yılıyla kıyaslandığında hem köyün hem de nahiyenin nüfusunun yarı oranında azaldığı görülmektedir. Rus idaresi sırasında Berta köyünden ve Berta nahiyesinden Osmanlı ülkesine önemli bir göçün gerçekleştiği bu kayıtlardan da anlaşılmaktadır (11).

Berta Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Ortaköy olarak değiştirildi. Berta nahiyesi de aynı yıl kaldırıldı. Berta köyü Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlandı. Berta köyünde 1926 tarihli nüfus tahririne göre 521’i erkek ve 470’i kadın olmak üzere 991 kişi yaşıyordu (9:141). Bununla birlikte 1928’den sonra Berta nahiyesi yeniden kuruldu. Nitekim 1935 genel nüfus sayımında “Orta” adıyla kaydedilmiş olan Berta, Çoruh vilayetinin merkez kazasına bağlı Berta nahiyesinin bir köyüydü. Bu nahiyenin merkezi olan Orta köyünün nüfusu 1.274 kişiden oluşuyordu (12:298). Berta Bucağı’nın adı 1960’ların başında Ortaköy Bucağı olarak değiştirildi. Nitekim 1960 genel nüfus sayımında Berta Bucağı olarak kaydedilmiş olan bucağın adı 1965 genel nüfus sayımında Ortaköy Bucağı olarak geçer (13:86).

Berta sadece bir köyün değil, bir bölgenin de adıydı. Berta bölgesi Berta Çayı vadisi boyunca uzanıyordu. Bu bölge eskiden yaylaları, bakır madeni ve bağcılığıyla da ünlüydü. Berta Çayı üzerinde tarihi bir köprü vardı ve Berta Köprüsü olarak bilinen bu köprü bugün Deriner Barajı suları altında kalmıştır (9: 21, 39, 45; 14:47).

Berta köyü sınırları içinde iki önemli manastır inşa edilmiştir. Bunlar Berta ve Parehi manastırlarıdır. Çeşitli yapılardan oluşan Berta Manastırı’nın 830-840’larda kurulduğu sanılır. İkinci Berta İncili’ne (12. yüzyıl) düşülen nota göre manastır Meryem Ana’ya adanmıştır. İkinci manastır olan Parehi Manastırı’nın Berta’nın bir parçası, yan kuruluşu olduğuna ilişkin görüşler vardır. İkinci Berta İncili’ne (12. yüzyıl) düşülen nota göre Parehi Manastırı da Meryem Ana’ya adanmıştır. Bu manastırın 9. yüzyılın ikinci yarısında kurulduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan Parehi’nin büyüklüğüne bakarak, bir dönem Berta Manastırı’nın bir şubesi olsa da daha sonra bağımsız bir manastır olduğu da söylenebilir (8:20, 39).

Ortaköyün Kaşıklı mahallesinde, Parehta Manastırı’nın 500 metre güneybatısında bir kayanın ortasında mağara bulunmaktadır. Burada ayrıca duvar izleri tespit edilmiştir. Özel donanım dışında bu mağaraya ulaşmak mümkün değildir. Köyün Dalbeşeti (დალბეშეთი) olarak bilinen mahallesinde eski bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Kilisenin bulunduğu yer bugün “Kilise Taşı” olarak adlandırılmaktadır. Burada sadece seramik parçaları tespit edilmiştir (14:44-46). Muvahhid Zeki de 1927 yılında yayımlanan kitabında Berta köyünde eski bir kilisenin cami olarak kullanıldığını yazmıştır. Öte yandan eskiden inşa edilmiş cami bulunmadığını, ziyaretgâh olan türbenin ise kime ait olduğunun bilinmediğini belirtmiştir (9:170).

Berta köyünde, bugün baraj suları altında kalmış olan Berta Köprüsü dışında iki köprü daha bulunmaktadır. Köyün güneyinde Berta Çayı üzerinde bulunan kemerli taş köprünün uzunluğu 12 metre, genişliği 1,7 metre ve yüksekliği 4,5 metredir. Berta Manastırı’nın yakınında, Nukauri (ნუკაური) mahallesinde küçük bir dere üzerindeki kemerli taş köprü ise, 10 metre uzunlukta, 1,5 metre genişlikte ve 5 metre yüksekliktedir (14:46-47).

KAYNAKÇA:
1. ^ “ბერი”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
2. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
3. ^ Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019.
4. ^Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
5. ” Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”.
6. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
7. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce), 2002.
8. ^Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 cilt.
11. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
12. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
13. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
14. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.