ĞVİNİA (Gürcüce: ღვინია; okunuşu: “ğvinia”), Tao-Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Köyün adı Türkçe “Gınya” olarak kaydedilmiş, 1959 yılında da Özbaşı olarak değiştirilmiştir.
Ğvinia, Posof kasabasının 7 km güneybatısında yer alır. Yakın çevresinde Aşağı Cecuni (Doğrular), Vardzna (Demirdöven), Zedatsminda (Arılı), Kırdamala (Kırköy) gibi köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Ğvinia’dır. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde adı sehven Ğabana (غبانا) biçiminde yazılmıştır (1:I.309, III.444). 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar, köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Gvinia (Гвиниа) olarak kaydetmiştir (2). Geç dönem Gürcüce kaynaklarda da köyün adı Ğvinia olarak geçer (3:24-25; 4:232).
Ğvinia adı Gürcüce şarap anlamına gelen “ğvino” (ღვინო) kelimesinden türemiştir. Sözcük olarak “şarap ilişkili” anlamına gelir. Nitekim Ardahan bölgesini dolaşmış olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, eskiden köyde üzüm bağlarının olduğunu yazmıştır. Bununla birlikte, Gürcücede Ğviniaşvili (ღვინიაშვილი) ile Ğviniadze (ღვინიაძე) yaygın aile adlarıdır ve köyün adının da bir aile adıyla ilişkili olması daha olasıdır.
DEMOGRAFİ
Ğvinia’nın en erken tarihli nüfusu 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayandırılabilir. Bu deftere göre köyde 16 hane bulunuyordu. Her hanenin 5 kişiden oluştuğu kabul edilirse, köyde 80 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Vergi yükümlüsü olarak Maharabel, Varsima, Giorgi, Nadira, Goça, Gogiça, Anania, Badura gibi erkek adları kaydedilmiştir. Köyün her hanesinin ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınması, Ğvinia’nın bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.309; II.303). Köydeki kiliselerin ve kalenin büyüklüğü göz önüne alınınca, Ğvinia’nın bu tarihte daha büyük bir köy olması gerekir. Osmanlıların eline geçmesi üzerine nüfusun önemli bir kısmı köyden Gürcistan’ın içlerine göç etmiş olabilir.
Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus kaydına göre Ğvinia’da 185 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir (2). Osmanlı tahrir defterindeki erkek adlarına bakınca, Osmanlı dönemindeki Gürcü nüfusunun Türkleştiği ya da köyün demografik yapısının tamamen değiştirildiği anlaşılmaktadır. Ğvinia’nın nüfusu Rus idaresi sırasında artmış, 1896’da 244 kişiye, 1906’da 322 kişiye ulaşmıştır (5:114). 1935 yılında “Gınya” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 355 kişiden oluşuyordu (6:142). Günümüzde köyde yaklaşık 70 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Ğvinia’daki kilise ile kale kalıntıları ve 1595 tarihli Osmanlı kayıtları, köyün Osmanlı döneminden önce de önemli bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bir Gürcü köyü olduğu belli olan Ğvinia, Gürcü idaresi altındayken 16. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlıların eline geçti. Çıldır Eyaleti içinde, Poshov livasının Güney (Mzvari) nahiyesine bağlandı. Bu dönemde köyde buğday, arpa, çavdar, yonca ve keten ekildiği, arıcılık yapıldığı, domuz yetiştirildiği Osmanlı Devleti’ne ödenen vergilerden anlaşılmaktadır (1:I.309; II.303).
Osmanlı Devleti eyalet sisteminden vilayet sistemine geçince, Ğvinia 1867’den itibaren Erzurum vilayetinin Ardahan sancağına bağlı bir köydü. Bir süre sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) köy Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ğvinia, Kars oblastı içinde, Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlandı. Digor nahiyesinin (маркяз: merkez) nüfus açısından üçüncü büyük köyüydü (2).
“Sonra Ğvinia (ღვინია) köyü geliyor. Bu köyde orta büyüklükte kilise sağlam duruyor. Köylüler, tarlaları sürdükleri sırda topraktan küplerin çıktığını söylüyorlar. Şimdi de çok fazla küp çıkıyormuş. Burada çok fazla küp kırıkları var. Bir zamanlar burada üzüm bağları varmış. Köyün bir kilometre uzağında, kaleden daha alçak bir yerde orta büyüklükte kale var. Kalenin yüksek duvarları bugün de ayakta duruyor. Kalenin alt tarafında kayalık yamaçta, batıya doğru bir dere akıyor. Köyün doğusunda ise, göz alabildiğine uzanan yatağında Kura Nehri akıp gidiyor. Köy kaleye kuzeyden bakıyor. Köyden kaleye patika bir yol var ve yol doğrudan kalenin kapısına gidiyor. Ancak 1900 yılındaki depremde kale kapısındaki yerde yol çökmüş. Burada 25 hanede 340 Müslüman Gürcü yaşıyor.”
Kaynak: Konstantine Martvileli, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
Ğvinia, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). Bu dönemde Türkçe kaynaklarda “Gınya” adıyla geçen köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959’da değiştirildi ve köye Özbaşı adı verildi (8:440). Bununla birlikte köyün yeni adı uzun süre resmi kayıtlarda “Özbaşı (Gınya)” biçiminde eski adıyla birlikte yazılmıştır (9).
TARİHSEL YAPLAR
Tarihsel Samtshe bölgesinde yer alan Ğvinia köyünü merkezinin 1,5 km batısında Sece Deresi’nin sağ kıyısındaki yamaçta kilise ile başka yapıların kalıntıları bulunmaktadır. Ğvinia Kilisesi’nin tek nefli ve görece irice (10 x 6 m) bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. Kilisenin sunağının kuzey kısmındaki niş günümüze ulaşmıştır. Niş dışındaki duvarların yüzey taşları tamamen yok olmuştur. Kilisenin içi yıkıntılarla doludur. Günümüze ulaşmış duvarların yüksekliği 3,5 metreyi, uzunluğu 80-90 santimetreyi bulmaktadır. Bu ana kilisenin kuzey tarafında bitişik biçimde inşa edilmiş başka bir yapı bulunmaktadır. Güney tarafında da bitişik bir yapının daha olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Kuzey tarafındaki bitişik yapı toprak altında kalmıştır. Bu ek yapı ana kilisenin duvarı boyunca uzanmaktadır ve 3,2 metre genişliğindedir. Bu bitişik yapıdan ana kiliseye bir giriş kapısı bulunduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır (3:24).
Ğvinia Kilisesi’nin 5 metre güneybatısında yıkık duvarlar bulunmaktadır. Uzunluğu 10 metreyi bulan başka duvarlar da günümüze ulaşmıştır. Bu duvarların yüksekliği 2 metreyi bulmaktadır. Kilisenin 20 metre batısında bir başka yapının da izleri kalmıştır. Köylülerin verdiği bilgiye göre eskiden burada bir çeşme bulunuyormuş. Bugün de hemen yakınında başka bir çeşme bulunmaktadır. Belli başlı kaynaklarda bu yapıların adı geçmemektedir (3:25).
Ğvinia’da, görece irice bir kilise ile küçük kiliselerde ve başka yapılardan oluştuğu anlaşılan yapı topluğunun dışında, günümüze ulaşan önemli tarihsel yapı Ğvinia Kalesi’dir. Bir vadi içinde yer alan kale, 1.500 metrekarelik bir alana yayılmıştır. Kalenin doğu kısmı daha sağlam kalmıştır ve duvarların dış yüzeyindeki düzgün taşlar da günümüze ulaşmıştır. Kalenin bu kısmında üç adet kule bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu kulelerin duvarları 10 metre yüksekliğe erişmektedir. Kalenin içinde iç duvarlarının yıkıntıları bulunmaktadır. Kalenin kuzey kısmının dikdörtgen yapıya sahip olduğu anlaşılmaktadır. İri taşlardan inşa edilmiş olan kalenin kalan kısımları tamamen yıkılmıştır. Ğvinia Kalesi de köydeki kiliseler ve diğer yapılar gibi eski kaynaklarda yer almamıştır. (3:25).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
4. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 